"omarr" <
[email protected]> wrote in message
news:
[email protected]...
>
> Nonkel, weet jij iets meer over die Elfriede Jelinek die de Nobelprijs won
> Haar boeken zijn niet te lezen omreden van zwartgalligheid.
> Dat is net wat ik graag lees zoals "Pessoa" trouwens
> Zijn er vertalingen in het Nederlands ?
>
Zou het kunnen, Omarr, dat De Standaard een betere krant is dan Het
Volk?
Schrijfster van oorvegen
Nobelcomité kiest weer voor een Europeaan, maar wel voor vrouw
BRUSSEL - De Zweedse Academie flikt het weer. De Oostenrijkse
schrijfster Elfriede Jelinek, die de Nobelprijs Literatuur wint, stond op
niemands tiplijstje. Maar de verrassende winnares draagt wel de goedkeuring
weg van cultuur- en literatuurstemmen - zelfs in haar thuisland, dat een
diepe hekel heeft aan haar kritische pen.
MOEDIG, kritisch, onafhankelijk: van Bondspresident Heinz Fischer tot
de Oostenrijkse Groenen putte het politieke establishment van Elfriede
Jelineks heimat uit dezelfde adjectieven. De extreem-rechtse Vrijheidspartij
(FPÖ) was de enige afwezige in het lijstje, geheel volgens verwachting: in
1995 lichtte die partij haar visie op het cultuurbeleid toe met affiches
,,Houdt u van Jelinek of van kunst en cultuur?''
Maar ook de politici haasten zich om te benadrukken dat Jelinek een
,,markante schrijfster'' is, net als haar collega's uit de wereld van de
kunst en de literatuur. De Zweedse Academie roemde in haar eerste verklaring
de ,,muzikale beweging van stemmen en tegenstemmen in haar romans en
toneelstukken.'' Dat sluit nauw aan bij iets wat Jelinek dit jaar zelf
vertelde in een interview met de Bayerische Rundfunk: ,,Mijn eerste
ontmoetingen met drama waren luisterspelen. Omdat ik ook muzikante ben en
compositie heb gestudeerd, had ik er helemaal geen moeite mee me in een
luisterruimte te verplaatsen en een partituur voor sprekers te schrijven.''
,,Super!'' reageerde de Duitse literatuurpaus Marcel Reich-Ranicki
tegen het persbureau AP. ,,Ik ben verrast en blij. Jelinek is een zeer
ongewone, buiten alle definities vallende, radicale en extreme schrijfster,
en daarom erg controversieel.''
Elfriede Jelinek werd op 20 oktober 1946 geboren in de Oostenrijkse
provincie Steiermark. ,,Mijn moeder is een rasechte katholieke Weense van
goeden huize, mijn vader was een Tsjechische jood'', zei ze in 2000 in een
interview met Gilbert Roox van deze krant. ,,In de oorlog zouden ze me een
'vaderlandloze' hebben genoemd. Maar is dat niet de definitie van elke
schrijver?''
Haar ouders waren niet meer van de jongsten - zij was 43, hij 48. Hij
overleed, na een jarenlang gevecht tegen de krankzinnigheid, toen Elfriede
twintig was. Haar moeder, die haar carrière voor het kind moest opgeven,
koesterde grote aspiraties voor haar dochter: ,,Met andere kinderen spelen
heb ik nooit gedaan. Vanaf mijn zesde kreeg ik pianoles, vanaf mijn zevende
vioolles en vanaf mijn dertiende orgelles. Op mijn veertiende ging ik al
naar het conservatorium. Mijn moeder zag al helemaal voor zich hoe ik op de
grote podia zou schitteren. Die druk, die druk, die druk! Uit wanhoop sloeg
ik met mij kop tegen de muur, een hele tijd achter elkaar'', vertelde
Jelinek in 1998 aan de Nederlandse krant NRC .
Uiteindelijk koos ze een andere richting en begon te schrijven. Haar
debuut maakte ze in 1967 met de dichtbundel Lisas Schatten . Onder invloed
van de geëngageerde studentenbeweging van de periode ging ze kritischer
schrijven, zoals bleek uit haar debuutroman Wir sind Lockvögel, baby uit
1970. In 1974 werd ze lid van de Oostenrijkse communistische partij, waarvan
ze tot 1991 lid bleef.
OPZIEN baarde Elfriede Jelinek voor het eerst in 1983 met de roman Die
Klavierspielerin , die in 2001 werd verfilmd onder de titel La pianiste ,
met Isabelle Huppert in de hoofdrol. De dominante moeder in het boek is
zonder twijfel autobiografisch, maar wat de aandacht trok, was de
sadomasochistische relatie van de perfectionistische pianolerares met haar
jongere student. Ook de roman Lust uit 1989 werd door tegenstanders
pornografisch genoemd. Maar Jelinek had nooit de bedoeling haar lezers op te
winden; ze schrijft antipornografie, omdat het seksuele verkeer tussen
mannen en vrouwen volgens haar wordt scheefgetrokken door de dominante
positie van de mannen in onze maatschappij.
Dat Jelinek op een onsentimentele, ,,onvrouwelijke'' manier over dat
thema schreef, was ammunitie voor haar tegenstanders, die ook graag smalend
over het ongewone huwelijk van de schrijfster doen. Jelinek is al jaren
getrouwd met een Duitse natuurwetenschapper, maar woont slechts een week per
maand bij hem in München; de rest van de tijd verblijft ze in Wenen. Maar
Jelinek heeft er vaak op gewezen dat haar schrijven verder ging dan het puur
persoonlijke: ,,wat mannen met vrouwen doen, doen mensen met mensen.''
In de jaren negentig ging Jelinek ook allengs meer over politiek
schrijven. De roman Die Kinder der Toten uit 1995, waarin ze Oostenrijk
beschrijft als een staat vol zombies, noemt ze zelf haar magnum opus. Het is
een beeld voor het onverwerkte naziverleden van haar land, dat volgens haar
elke vernieuwing verstikt. Het boek opent met het Hebreeuwse motto ,,De
geesten van de doden die zo lang verdwenen waren, zullen komen om hun
kinderen te begroeten.''
In hetzelfde jaar werden in Burgenland vijf zigeuners door neonazi's
met een pijpbom vermoord. ,,Voor mij was die aanslag de grootste catastrofe
van de Tweede Republiek. Vooral omdat zigeuners het doelwit waren: vervolgd
onder het Derde Rijk en nu weer'', zei ze in De Standaard . Jelinek, die
sinds Was geschah, nachdem Nora ihren Mann verlassen hatte oder Stützen der
Gesellschaft uit 1979 ook regelmatig voor toneel heeft geschreven, scheef er
het stuk Stecken, Stab und Stangl over. Onze recensent vond dat het stuk
,,de kracht van een pamflettaire oorveeg'' had. Het stuk kwam de overheid,
die het voorval liefst in de doofpot had gestopt, zeer slecht uit en leidde
tot de hevigste aanvaring met het regime, Jörg Haider, de Vrijheidspartij en
de vergoelijkende Oostenrijkse pers.
Die laatste reageerde gisteren zeer verheugd op de bekendmaking van de
prijs, en haastte zich om te melden dat Jelinek de eerste Oostenrijkse is
die de Nobelprijs literatuur wint. Elias Canetti, die hem in 1981 won, werd
wel geboren in Rustschuk wat toen nog Oostenrijk was, maar dat is nu
Bulgarije. Jelinek had die reactie waarschijnlijk voorzien, toen ze meldde
dat ze de prijs niet zelf in Stockholm gaat afhalen op 10 december. ,,Ik
beschouw dit niet als een pluim voor Oostenrijk.''
Ze ontvangt de bekroning met gemengde gevoelens. ,,Natuurlijk ben ik
ook blij, het heeft geen zin daarover te huichelen. Maar ik voel meer
wanhoop dan vreugde. Ik ben niet de geschikte persoon om in de openbaarheid
gesleurd te worden. Dan voel ik me bedrogen.'' Corinna Brocher, de
directrice van uitgeverij Rohwolt die haar theaterwerk publiceert, zal
waarschijnlijk de prijs afhalen. ,,Ik ben niet lichamelijk ziek, maar
psychologisch ben ik niet in staat dat persoonlijk te doen.''
Kennismaking in drie boeken
Die Klavierspielerin (1983)
Jelineks bekendste prozaboek, vertaald als De pianiste en verfilmd
door Michael Haneke met Isabelle Huppert in de hoofdrol. Het is een minder
radicaal taalexperiment dan de daaropvolgende teksten en kan daarom
uitstekend dienen als eerste kennismaking met Jelineks oeuvre.
Een belangrijk thema is het ongeloof in de ontwikkelende en
emanciperende kracht van Bildung . Met name het ,,instituut'' klassieke
muziek en het muziekonderwijs, maar ook moralistisch-consumistische
gemeenplaatsen �* la ,,muziek verzacht de zeden", worden in Die
Klavierspielerin op het falen van hun humanistische pretenties onderzocht.
De mythe van het kunstenaarschap wordt als vrouwonvriendelijk
ontmaskerd: een vrouw betaalt haar kunstenaarschap met de prijs van
geslachtloosheid, een geslachtloosheid die enkel gerealiseerd kan worden
door een levenslange onderdrukking van de begeerte.
Die Kinder der Toten (1995)
Dit 666 pagina's dikke boek, vertaald als De kinderen van de doden, is
gesitueerd in het Oostenrijkse berglandschap. Onder de gasten van Pension
Alpenrose bevinden zich drie levende doden die aanvoerders worden van een
heel leger lijken dat zich op de levenden wil wreken. Het boek ontwerpt een
apocalyptisch wereldbeeld waarin de metafoor van het ondode centraal staat.
Ondood is de hele Duitse en Oostenrijkse geschiedenis, met de loochening van
het nazi-verleden, maar ook de normalisering ervan tot een consumeerbare
,,gedenkspijs". Ondood is echter ook de hele westerse naoorlogse
maatschappij, met haar ingebakken fascistoïde verhoudingen in het openbare
en het privé-leven, met de reductie van het individu tot levenloze consument
en van het lichaam tot levend lijk in de gecommercialiseerde prestatiesport.
Ein Sportstück (1998)
Een theatertekst over sport als vorm van oorlogsvoering voor de massa,
als ,,enige maatschappelijk gelegitimeerde vorm van geweld'' (Jelinek). De
lange compacte monologen botsen als monolithische blokken op elkaar en
worden afgewisseld met clashes tussen op de oudheid geïnspireerde
koorgroepen. Jelinek put rijkelijk uit de antieke mythen en tragedies. Met
het personage Elfi Elektra voert ze voor het eerst expliciet haar eigen
mythe op, met parodistische verwijzingen naar haar aanwezigheid in de media
en de haatcampagne van de FPÖ.
BRUSSEL - Aan schone schijn heeft Elfriede Jelinek een broertje
dood. Het toeristische imago van Oostenrijk dat zijn onverteerde verleden
verbergt, de mythe van de onschuldige natuur, de slechts gedeeltelijk
gelukte seksuele revolutie: daar heeft ze allemaal korte metten mee gemaakt
in haar werk.
AL van bij het begin van haar carrière geldt Elfriede Jelinek
als het enfant terrible van de Oostenrijkse literatuur. In 1969 zorgde haar
eerste publieke optreden als debuterende schrijfster al meteen voor een rel
met de conservatieve FPÖ, de latere partij van Jörg Haider, die haar teksten
,,schandalig'' en ,,pornografisch'' vond. Ten laatste in 1983, met de
publicatie van Die Klavierspielerin, was haar naam als schandaalauteur
gemaakt.
Tal van interviews en recensies bouwden naar aanleiding van
publicaties als Lust (1989) en Die Kinder der Toten (1995) verder aan het
beeld van de schrijfster als een koele en ongenaakbare domina, een
mannenhaatster en nestbevuilster, een seksueel geperverteerde vampier. Ook
de opvoeringen van haar theaterteksten gingen niet onopgemerkt voorbij. Bij
de première van Burgtheater (1985) bijvoorbeeld ontstond in Oostenrijk een
enorm schandaal. Niet zo verwonderlijk, want Burgtheater is bij uitstek de
tekst waarin Jelinek de continuïteit van het nationaalsocialistische
gedachtegoed na de Tweede Wereldoorlog onderzoekt, in zijn
klerikaal-fascistische Oostenrijkse variant.
De schuld van het nazi-verleden is een van de grote thema's in
Jelineks oeuvre. Al haar teksten kaarten in meer of mindere mate de
afwezigheid van een structurele en publieke Vergangenheitsbewältigung
(verwerking van het verleden) na de Tweede Wereldoorlog aan. Vaak heeft haar
dat het verwijt van goedkoop moralisme opgeleverd. Ten onrechte, want
Jelinek eist niet zozeer, of niet alleen een erkenning van de vroegere
schuld. Ze wil precies wijzen op de complexe dynamiek waarmee de verdringing
van het gewelddadige verleden ook de huidige machtsstructuren besmet, óók
wanneer deze structuren als democratisch en emancipatorisch gelden.
Op macroniveau heeft Jelinek dat uitgewerkt in het monumentale
Die Kinder der Toten (zie leestips). Gier (2000), haar jongste prozaboek,
zoemt dan weer in op het microniveau. Hier staat een biologisch dood
bergmeer centraal dat het verborgene en verdrongene aan de oppervlakte
brengt: het lijk van een vermoord meisje, de jonge minnares van het
hoofdpersonage, de agent Kurt Janisch. Het drama voltrekt zich hier niet in
de monumentale bergen maar in het ,,zwarte gat'' van het onappetijtelijke
meer, ,,waarin blijkbaar vreselijke dingen worden gekweekt die in de vorm
van taaie, onscheurbare slinger- en drijfplanten en algen elk ander leven
vernietigen.''IN beide boeken berijdt Jelinek nog een ander stokpaardje: dat
van de vermeende onschuld en ,,natuurlijkheid'' van de natuur. In Oh
Wildnis, oh Schutz vor ihr (1985) heeft ze dat thema aan alle kanten
doorgelicht. De fabel is minimaal maar niettemin veelzeggend. Het
hoofdpersonage Erik is als houthakker het prototype van de natuurjongen van
lage sociale komaf. Hij leeft echter allerminst in harmonie met de natuur.
Niet alleen is zijn bergdal ontsierd door industrie en toeristische
infrastructuur, zijn natuurbeleving wordt ook verregaand beïnvloed door
gewelddadige seksuele fantasieën waarin de natuur gelijkstaat aan het
vrouwelijke dat ,,genomen'' moet worden. Maar aan het eind van het boek
wordt Erik zelf ,,genomen'': hij raakt verzeild in een klopjacht,
georganiseerd als uitje voor een gezelschap van industriëlen, en wordt als
een stuk wild afgeschoten. De titel van het boek kondigt al aan dat hier de
imperatief van de natuurbescherming onder handen genomen zal worden: niet de
natuur wordt beschermd, maar de mens beschermt zich tegen de natuur. Van
,,wildernis'' is dan ook nog nauwelijks sprake: natuur, dat betekent een
gedomesticeerd landschap dat ten behoeve van economische uitbating
oneerbiedig wordt verhandeld.
EVEN onnatuurlijk als de natuur is volgens Jelinek de
seksualiteit. Dit wordt tot op het bot ontleed in Lust (1989). Met de
publicatie van dit boek ging een hevige polemiek gepaard over het al dan
niet pornografische karakter ervan. Jelineks uitspraak dat ze een
vrouwelijke pornoroman wou schrijven - een boek over de seksuele begeerte
van de vrouw vanuit een vrouwelijk perspectief - maar dat ze haar opzet als
mislukt beschouwde, heeft de ontvangst van het boek sterk gestuurd. Het
eigenlijke thema ervan laat zich definiëren als de invloed van de media, met
name de porno-industrie, op het seksuele handelen binnen de eigen vier
muren. Jelinek maakt in dit boek de fabel en de personages radicaal
ondergeschikt aan haar analyse van seksuele machtsverhoudingen.
Jelineks teksten zijn als het ware talige proefstations voor de
ontmaskering en ondermijning van de mythe van de ,,eindeloze
onschuldigheid'' (Jelinek). En net als bij een laboratoriumexperiment komt
het proefobject, de taal, er niet zonder kleerscheuren vanaf. Jelinek gaat
de taal nu eens te lijf met een scalpel, dan weer met een botte bijl. Haar
taal is er een van breuken en inkervingen. Onverenigbare taalregisters en
citaten botsen op elkaar, de syntaxis zet de logica op losse schroeven. Ook
op het morfologische niveau ontbindt de taalmanipulatie al haar duivels.
Wortkrüppel , verminkte woorden, talige monsters en misbaksels zijn daarvan
het resultaat, dat altijd onvoorspelbaar blijft maar nooit onberoerd laat.
De esthetische én ethische waarde van Jelineks teksten ligt niet alleen in
wat haar taal uitdrukt, maar minstens evenzeer in wat ze bij de lezer
teweegbrengt.
//ourworld.compuserve.com/homepages/elfriede/