De grenzen der verdraagzaamheid

[Johan C.]

Volgende tekst vond ik op de webstek van de Remonstrantse broederschap, een kleine vrijzinnige protestantse kerkgenootschap waarmee ik me verbonden voel.


De grenzen der verdraagzaamheid
Wibren van der Burg

In het recente publieke debat is een merkwaardige omslag te constateren. Tolerantie (of
verdraagzaamheid) was altijd een positief gewaardeerd begrip. Maar sinds kort hoor je steeds meer
spreken over een ‘doorgeslagen’ tolerantie en wordt er gepleit voor duidelijke grenzen en ‘zerotolerance’.
Er is nadrukkelijk iets te zeggen voor die kritiek. Tolerantie ontaardt vaak in onverschilligheid.
Onder het mom van tolerantie laten we vaak de nieuwe minderheden gewoon links liggen. Maar
daarom moeten we de idee van verdraagzaamheid niet zomaar afschaffen, we moeten deze juist
beter doordenken. Te vaak wordt tolerantie nog gezien als een noodoplossing, een negatieve keuze.
Maar tolerantie is meer dan dat.
Vooral in het vrijzinnig christendom bestaat een positievere benadering. Verdraagzaamheid is hier
bijna een wezenskenmerk. De Remonstrantse Broederschap bijvoorbeeld noemt het beginsel van
vrijheid en verdraagzaamheid in haar beginselverklaring. Vanuit die achtergrond is tolerantie wel
degelijk een vruchtbare invalshoek voor ons denken over de multiculturele samenleving.
Verschillende motieven
Voor een positieve waardering van verdraagzaamheid zijn verschillende gronden. Allereerst de
vrijheid van ieder mens om zijn of haar eigen overtuigingen te vormen en daarnaar te leven. Maar
minstens zo belangrijk is het besef dat iedere uitspraak, en vooral iedere geloofsuitspraak, niet meer
dan een altijd onvolmaakte poging kan zijn om de waarheid onder woorden te brengen. Daarom
kunnen we veel leren van de ontmoeting met andersdenkenden, omdat zij onze beperkte inzichten
kunnen aanvullen en een spiegel kunnen voorhouden. Pluralisme is in deze opvatting niet alleen maar
lastig (dat is het soms ook!), maar vooral verrijkend.
Wat betekent dit nu voor tolerantie? Elk van de beide motieven leidt tot een andere invulling ervan.
Het vrijheidsmotief benadrukt de ‘passieve’ tolerantie: we moeten anderen vrijlaten om te leven naar
hun overtuiging. Het besef van de eigen beperktheid daarentegen leidt vooral tot een ‘actieve’
verdraagzaamheid. Dit motief dwingt ons om de ontmoeting met de ander te zoeken in plaats van
hem of haar links te laten liggen, zodat we elkaars overtuigingen kunnen toetsen en verrijken. Dit
motief voor oecumene geldt niet alleen binnen de christelijke traditie, maar evenzeer voor het contact
met andere tradities. Om daaraan gestalte te geven kunnen gemeenten en parochies op bezoek gaan
en misschien zelfs samenwerking zoeken bij groepen uit andere religieuze tradities. Laten we
overigens die ontmoeting niet idealiseren. Natuurlijk is dat vaak heel moeilijk, en niet alleen door
taalverschillen. Hoe ga je om met mensen die op grond van hun lezing van de Koran
homoseksualiteit letterlijk een doodzonde vinden? Hoe stel je je op tegenover mannen die vrouwen
geen hand willen geven? De oplossing is dan echter niet om die vaak pijnlijke confrontatie maar uit
de weg te gaan. Laat maar zien dat een dergelijke opvatting je diep raakt of dat je er heel kwaad
over bent. Alleen door je werkelijk bloot te geven en te laten zien waar jouw diepste overtuigingen
uit voortkomen, kun je misschien tot wederzijds begrip komen.
Dus alles mag?
Betekent dit streven naar gesprek dat er helemaal geen grenzen worden gesteld, dat we in naam van
de verdraagzaamheid alles maar moeten toestaan? Of mogen we eisen dat de nieuwkomers zich
aanpassen aan ‘onze’ waarden en normen?
Ik denk dat echte verdraagzaamheid hier een tussenweg kiest. Tolerantie is niet onbeperkt.
Sommige grenzen liggen voor de hand, zoals het niet toestaan van geweld. De kern van de
mensenrechten (inclusief de gelijkheidsnorm, democratie, de rechtsstaat) is voor mij onopgeefbaar.
Dat is iets wat we, met alle respect, ook in het gesprek moeten inbrengen.
Vrouwenbesnijdenis of potenrammen is niet te tolereren. Een gesprek betekent niet een kritiekloos
relativisme. Ik heb bezwaren tegen sommige aspecten van de islamitische traditie. Zoals ik die ook
heb tegen aspecten van de christelijke traditie: ook daar bestaat achterstelling van vrouwen,
homovijandigheid en een ondemocratische rol van religieuze leiders.
Maar dat stellen van grenzen betekent ook weer niet dat we een volledige aanpassing moeten eisen.
De westerse cultuur is bepaald niet homogeen en niet alles is even wezenlijk. Veel van de
opvattingen van de nieuwkomers waren tot voor kort ook bij ons gemeengoed en zijn het in
sommige delen van de kerken nog steeds. In onze reactie op nieuwkomers moeten we daarom
uitkijken voor meten met twee maten. En we moeten mensen de ruimte geven om vanuit hun eigen
culturele achtergrond toe te groeien naar hun eigen invulling van die centrale waarden.
Er is geen eenvoudig criterium voor de grenzen van de tolerantie. Respect voor de vrijheid van
anderen en bescheidenheid rond de eigen opvattingen pleiten er voor om ook nieuwkomers de
ruimte te geven naar hun eigen opvattingen te leven. Onze plicht om op te komen voor
rechtvaardigheid en de vrijheid en de rechten van anderen kan juist scherpe grenzen vereisen. Beide
uitgangspunten staan in een ongemakkelijke spanningsverhouding. Tolerantie is geen toverformule.
Maar het is wel een zinvol uitgangspunt voor een open en eerlijke ontmoeting waarin geleidelijk
wederzijds begrip kan groeien.

Prof. Wibren van der Burg is Remonstrant en als ethicus en rechtsfilosoof verbonden aan de
Universiteit van Tilburg