Politics.be - Populisme is noch goed, noch slecht

Het woord ‘populisme’ duikt voortdurend in de media op. Maar wat is populisme eigenlijk en waarom zien we het als een verwijt?

Populisme, wat is dat eigenlijk?
“Populisme is een begrip dat ontzettend veel wordt gebruikt, maar niet altijd duidelijk gedefinieerd wordt. Ook in de wetenschap is er nog steeds verdeeldheid: of populisme nou een ideologie, een strategie of een politieke stijl is. Maar er bestaat inmiddels overeenstemming dat de tegenstelling van ‘het volk’ en ‘de elite’ tot de absolute kern van het populisme behoort.“

Zelf gebruik ik meestal de definitie van populisme-expert Cas Mudde. Die gaat ervan uit dat populisme op het idee gebaseerd is dat de maatschappij uit twee vijandige kampen bestaat: aan de ene kant het ‘goede volk’, en aan de andere kant een ‘slechte elite’. Vervolgens stellen populisten dat zij de enige rechtmatige vertegenwoordigers van ‘het volk’ zijn. Zij geloven dat voor een democratie de volkswil allesbepalend is en vinden daarom dat de politiek een uitdrukking zou moeten zijn van deze volkswil. Populisten streven er dan ook naar om de macht terug te brengen van de elite naar het volk.”

Zijn populisten altijd rechts?
“In tegenstelling tot andere ideologieën is populisme een ‘dunne ideologie’ – dat wil zeggen een ideologie die geen volledige antwoorden kan geven op politieke en maatschappelijke vraagstukken. Populisme wordt dan ook meestal gekoppeld aan andere ideologieën, bijvoorbeeld aan nationalisme – dan hebben wij het over rechts-populisme. Bij socialisme is er sprake van links-populisme. Populisme lijkt dus een beetje op een kameleon die de kleur aanneemt van de omgeving waarin hij zich bevindt.

Dat populisme veel verschillende verschijningsvormen heeft, zorgt voor verwarring. Politici die als ‘populistisch’ omschreven worden, hebben vaak op het eerste oog niet veel met elkaar gemeen. We gebruiken de term bijvoorbeeld voor rechtse politici zoals Geert Wilders, Tom Van Grieken of Marine Le Pen, die zich voor een streng migratiebeleid inzetten, maar we gebruiken de term ook voor linkse partijen zoals het Spaanse Podemos, dat zich juist voor een migrantenstemrecht inzet. Ondanks deze fundamentele verschillen worden beiden als populistisch omschreven, omdat ze zich inzetten voor het ‘gewone volk’, dat volgens hen wordt genegeerd en uitgebuit door een ‘corrupte elite’.”

“Populisme is in principe gewoon onderdeel van de democratie. Soms wordt populisme gelijkgesteld aan opportunisme, demagogie of rechts-radicalisme. Vaak wordt het dan ook als een soort scheldwoord gebruikt om politici te omschrijven die onze standpunten niet delen. Voor veel mensen heeft populisme daarom een negatieve connotatie. Maar dat is een fundamentele misvatting: populisme is noch goed, noch slecht.

Anders dan extremistische partijen zijn populistische partijen niet antidemocratisch. Ze roepen niet op tot geweld en ze stellen ook niet de spelregels van de democratie in vraag. Wel hechten populistische partijen over het algemeen geen belang aan pluralisme of de rechten van minderheden. Voor populisten staan volkssoevereiniteit en het meerderheidsprincipe centraal. Dat is in strijd met de waarden en instituties van de liberale democratie. Maar populisme kan ook een verrijking voor de democratie zijn, doordat het belangrijke politieke problemen kan blootleggen. Het kan kiezers bij het democratisch proces betrekken door ze te motiveren om naar de stembus te gaan.”

Welke vormen van populisme zien we op dit moment in Europa?
“Over het algemeen manifesteert populisme zich vaak door een uitgesproken afwijzing van politieke correctheid. Voor populisten is geen enkel onderwerp taboe. Hoewel er in Europa niet-rechtse populistische bewegingen bestaan die populisme met een vorm van socialisme combineren – denk bijvoorbeeld aan SYRIZA in Griekenland of Podemos in Spanje – hebben we in Europa voornamelijk te maken met radicaal rechts-populistische partijen.

Deze partijen zijn in de eerste plaats nationalistisch. Omdat er in theorie ook liberale stromingen van nationalisme bestaan, gebruiken veel politicologen liever de Amerikaanse term ‘nativism‘. ‘Nativism’ is een vorm van nationalisme die stelt dat staten exclusief moeten worden bewoond door mensen die ook deel uitmaken van ‘de natie’, omdat niet-inheemse mensen en ideeën een bedreiging vormen. Daarom manifesteert rechts-populisme zich vaak in xenofobe uitspraken en anti-immigratiepolitiek.

Tegenwoordig bedienen ook vertegenwoordigers van de gevestigde politieke orde zich geregeld van populistische uitspraken. Of politici populistisch zijn, is daarom meestal geen kwestie van ‘wel of niet’, maar eerder van ‘meer of minder’.”

Hoe kan het dat rechts-populistische partijen in sommige Europese landen momenteel terrein winnen en in andere landen totaal niet?
“Mijn onderzoek is gemotiveerd door exact deze puzzel en in mijn proefschrift stel ik deze vraag in het bijzonder over de Benelux. Hoe komt het dat rechts-populistische partijen meer succes lijken te hebben in Nederland en Vlaanderen dan in Luxemburg en Wallonië? Wallonië is een bijzonder fascinerend geval omdat deze regio eigenlijk een perfecte ‘voedingsbodem’ heeft voor rechts-populistische partijen. Maar om het succes van rechts-populistische partijen te verklaren moet je niet alleen naar de vraagzijde kijken (‘Waarom worden kiezers aangetrokken door rechts-populistische partijen?’) maar ook naar de aanbodzijde (‘Is er wel een partij die de vraag ook in stemmen kan vertalen?’).

Veel onderzoekers verklaren het verschil in rechts-populistische successen in Europa dan ook via de ‘aanbodzijde’. Het klopt natuurlijk dat er in Wallonië (nog) niet écht een ‘geloofwaardige’ rechts-populistische partij bestaat. Maar volgens mij is deze verklaring te gemakkelijk. Ik denk dat twee factoren een centrale rol spelen: de media en de gevestigde partijen. Samen fungeren zij als ‘gatekeepers’ die controleren wie de electorale arena betreedt. In Wallonië bestaat er een formele overeenkomst onder journalisten om radicaal-rechtse partijen totaal buiten spel te zetten. Zij willen geen platform bieden aan politici die bestempeld kunnen worden als een gevaar voor de vrijheid. Dus radicaal rechtse politici zie je daar nooit live op televisie. Doel van dit cordon is niet om rechts-populistische partijen dood te zwijgen, maar om ze te isoleren. Dat maakt het moeilijk voor nieuwe bewegingen om terrein te winnen. Maar dat is slechts één factor, want afgezien van de media denk ik dat ook reguliere partijen een cruciale rol spelen.

In Wallonië is het partijlandschap minder versplinterd. Vooral de sociaaldemocraten doen het nog steeds goed. In tegenstelling tot de sociaaldemocratische partijen in vele andere Europese landen, is de Waalse Parti Socialiste namelijk niet naar het midden geschoven. De partij heeft daardoor, anders dan veel vergelijkbare partijen in Europa, de kern van haar kiezers niet verloren. Gevestigde partijen die erin slagen om de zorgen van hun kiezerskern aan te pakken, kunnen fungeren als een soort buffer tegen populisme. Over het algemeen denk ik daarom dat gevestigde partijen, en met name sociaaldemocratische partijen, niet als slachtoffer van de opkomst van radicaal-rechts moeten beschouwd worden, maar ook als een van de oorzaken moeten worden gezien.”

Dit bericht verscheen eerder op https://nlk.vlaanderen/populisme-is-...d-noch-slecht/ de 100%% nationalistische, ultrakapitalistische, identitaire, anti woke en vrijheidstrijdende libertarische site in Vlaanderen.