Politics.be - Joris van Severen als fascist.

[size=5]Joris van Severen als fascist[/size]

De ideologische evolutie van Joris van Severen (1894-1940). Een hermeneutische benadering. Jaarboek 3. -- Luc Pauwels -- Studie- en Coördinatiecentrum Joris van Severen -- Ieper -- 1999 -- blz. 241-247

Het aantal werken waarin Joris van Severen een fascist genoemd wordt, is wel even groot als degene waarin hij als aanhanger van Maurras wordt bestempeld. In sommige krijgt hij de twee kwalificaties mee, wat volgens Defoort een tegenstrijdigheid is. Het is onmogelijk hier in een pagina of twee Van Severen met het fascisme te confronteren, zoals we daarnet met de AF hebben gedaan, omdat de inhoud van het begrip fascisme - en de agrenzinf ervan zo mogelijk nog méér - een onder historici uitermate omstreden zaak is.

Men kan geen wetenschappelijke studie in de hand nemen die nog maar in de buurt van het fascisme komt, of men stuit vanaf het begin op restricties als : "il faut se rendre �* l'évidence, il n'existe aucune définition universellement admise du phénomène fasciste, aucun consensus, si minime soit-il, sur son domaine d'extension, sur ses origines idéologiques ou sur les modalités d'action qui le caractérisent." Dit gegeven leidt tot de vaststelling dat "de oververzadiging van theoretische constructies ondertussen duidelijk de nood aan empirisch gefundeerd onderzoek (heeft) aangetoond."

Vanuit de opinie dat het begrip fascisme wetenschappelijke rigueur mist en semantisch overladen is, kan men de theoretische fascisme-literatuur in zes categorieën verdelen, nl. auteurs die :
1. daarom het begrip als wetenschappelijk onbruikbaar verwerpen ;
2. sceptisch reageren of zich geïrriteerd tonen door de spraakverwarring ;
3. zich neerleggen bij het "algemeen gebruik" ;
4. het probleem ignoreren ;
5. de genoemde overladenheid aanvaarden ;
6. de flou artistique nog willen verhogen.

Het probleem van de afgrenzing van het fascisme doet Robert O. Paxton opmerken : "The borders are fuzzy. Do we include Stalin ?" We hebben al gewezen op de polemiek tussen Dieckhoff en Sternhell of het zionisme er bij hoort. De bestaande fascisme-literatuur kan men aan de hand van de gebruikte afgrenzingscriterium in vijf groepen verdelen, nl. degenen die menen dat het fascisme-begrip mag / moet omvatten :
1. Italië (ten tijde van Mussolini) ;
2. Duitsland (bekende wetenschappers als Renzo De Felice en Karl Dietrich Bracher haken hier al af) ;
3. Italië, Duitsland en andere landen, van Spanje en Portugal tot oneindig ;
4. alle conservatieven ;
5. alle niet-communisten.

In de tijd is de vraag van de afgrenzing even omstreden. Het is duidelijk dat Joris van Severen een fascist was of er geen was, naarmate het uitgangspunt dat men kiest. Keuze te over. Getrouw onze tot hiertoe gevolgde methode, willen we eerst nagaan wat de geschriften van Joris van Severen over dit onderwerp vertellen. Dit onderzoek levert niets op, omdat de eerste vermeldingen van "fascisme" en "Mussolini" volledig ambigu zijn.

Mussolini treffen we voor het eerst aan in De West-Vlaming, waarin Van Severen in één adem Lenin, Mussolini en Mustafa Kemal Ataturk noemt als een soort "technische voorbeelden" (WV, 12.5.1928[size=1].[/size]). We hebben dit artikel hiervoor reeds besproken onder 2.7.1. Fascisme duikt voor 't eerst op in kolommen van De West-Vlaming in januari 1927. Van Severen publiceert een vraaggesprek met een anonieme West-Vlaamse student-ingenieur die hij in Leuven ontmoet. We voegen aan de tekst "JvS" resp. "Student" toe om duidelijk te maken wie wat zegt :

JvS : Ik hoorde u daareven zeggen : 'de massa volgt altijd'. Moet ik daaruit afleiden dat gij van mening zijt dat de parlementair-democratische methode zoals zij nu wordt aangewend, het Vlaams-nationale vraagstuk niet kan oplossen en de welvaart van een volk niet kan verzekeren ?
Student : Zeker. Er moet een intellectueel fascisme ingericht worden in Vlaanderen.
JvS : Wat verstaat gij daardoor ?
Student : Het inrichten van ploegen van bekwame, verstandige, ontwikkelde mannen. Mannen van algemene ontwikkeling en vakmannen, (technici), verbonden door een klare doctrine, en die de strijd leiden volgens een onwrikbare lijn, anders komen wij er nooit.
JvS : Ja, ook mijn mening is dat het inrichten van die ploegen het dringendste werk is. Ik denk trouwens dat de staat van morgen moet en zal geleid worden door ingenieurs en technici" (WV, 9.1.1927).

Eén week later lezen we uit de pen van Joris van Severen : "De drie artikelen die ik tijdens de maand december in dit blad liet verschijnen hebben bij enkele lezers de indruk verwekt dat de Vlaamse staatsorde die daar als doel werd opgesteld, de fascistische staatsorde was" (WV, 16.1.1927). Hij ontkent dit formeel en verwijst naar Rerum Novarum en het christelijk solidarisme ... Wat moeten we met deze dubbelzinnigheid ?

Dezelfde ambiguïteit herhaalt zich na de stichting van het Verdinaso. In zijn nieuwjaarsboodschap schrijft Joris van Severen : "De geniale Leider van het Italiaansche volk : Benito Mussolini heeft met Nieuwjaar in 'Popolo d'Italia' een artikel geschreven waarin hij o.m. zegt dat het jaar 1934 een beslissende etappe zal zijn in de omvorming van de wereld in 'Fascistischen' zin. Dit wil zeggen dat in de Nederlanden, in het Dietsche land, 1934 voor het Dietsche Nationaalsolidarisme, en voor het Verdinaso een 'beslissende etappe' moet beteekenen. Want in Dietschland is alleen het Verdinaso, de drager van wat Benito Mussolini de 'Fascistische revolutie' noemt. Al de andere zoogenaamde 'Fascistische' Bewegingen en organisaties in de Nederlanden zijn ten slotte niets anders dan reactionnaire, Fransch-imperialistische Bewegingen, zooals de zoogenaamde Belgisch-fascistische Beweging ; of de laatste wanhoopspogingen van het Liberalisme zooals de zoogenaamde fascistische of nationaalsocialistische Bewegingen in Rijksnederland" (HD, 6.1.1934).

Drie maanden later vertelt Van Severen op de eerste landdag van de Dinaso-studenten over zijn vroegere toespraken op de Groot-Nederlandse studentencongressin in 1924 en 1926 : "Ge zult leeren, dat ik sinds tien jaaren dezelfde strategie aanwijs. Ge zult zien dat ik trouw gebleven ben. Ge zult er bovendien uit leeren dat wij geen navolgers zijn van Mussolini noch van Hitler" (HD, 31.3.1934). Op een vaandeloverhandiging bij de DM in Tielt benadrukt Van Severen dat de Dinaso-gedachte "NIET DE GEDACHTE VAN HET DUITSCHE NATIONAALSOCIALISME IS, NOCH VAN DE GEDACHTE VAN HET ITALIAANSE FASCISME" en Hier Dinaso! Heeft hier hoofdletters voor over (HD, 7.7.1934).

De fascistische nieuwjaarsboodschap is wel een geïsoleerd geval. Naarmate de jaren verstrijken, worden de distantiëringen van het fascisme talrijker en nadrukkelijker. De vrees van Wies Moens dat het Verdinaso na de nieuwe marsrichting "fascistisch" zou worden, werd niet bewaarheid. Fascistisch was de beweging toen hij er mee leiding aan gaf, met als "hoogtepunt" de nieuwjaarsboodschap van 1934.

Enkele schaarse auteurs gebruiken een meerpolig model om bewegingen aan de (extreme) rechterzijde te classeren. Zo de Amerikaanse historicus Stanley G. Payne en de Nederlandse archivaris J. Vriens. Payne hanteert een "typological description of fascism" en geeft dan voor een groot aantal landen een opdeling volgens zijn "three faces of authoritarian nationalism", nl. in "Conservative Right", "Radical Right" en "Fascists". Voor België geeft dit volgend beeld :

Dit is zijn inzicht in 1980. Vijftien jaar later, in A History of Fascism 1914-1945, is het overzicht voor België door Payne alsvolgt gewijzigd :

Omdat voor deze verandering niet de minste motivatie wordt gegeven hebben wij ons rechtstreeks tot Prof. Payne gewend, per E-post. We wisselden volgende boodschappen uit :
8.2.1998. From : L. Pauwels T : S. G. Payne
Dear Sir,
(...) Would you be so kind to answer me the following question : in your book Fascism. Comparison and Definition, p. 16, you classify the Verdinaso among the Radical Right. In your History of Fascism, 1914-1945 however, on p. 15 both in the first and the second impression, the Verdinaso is shown among the fascist movements. Could you describe the reason(s) why you changed your opinion ?

9.2.1998. From : S. G. Payne To : L. Pauwels
Dear Mr Pauwels,
With the minor movements, one usually has to rely on milited secondary sources. My later reading on Verdinaso raised doubts that it shared the full fascist commitment to both revolution and violence, particularly. There may have been other things, but that's all that I remember at this time.

13.2.1998. From : L. Pauwels To : S. G. Payne
Dear Sir,
(...) It is very good documented now that Joris van Severen moved from an admirer of the Russian revolution first and the Italian fascism later on, to a kind of Spartan-style conservatism. At the end of the thirties he came closer and closer to the establishment and openly supported the king's policy in a spirit of patriotic loyalty. On May 10, 1940, hearing the broadcast news of the Germans invading Belgium, he cried out "The gangsters!" as his girlfriend noticed in her diary. He never accepted German and / or Italian money. In German secret service reports he is qualified as an enemy of the Third Reich. The Verdinaso at least in the first years of its existence showed a martial style but never had recourse to violence.
As a whole I would classify Joris van Severen and the Verdinaso as part of the "conservative revolution" (Armin Mohler). Vriens assign the Verdinaso to the "rigth and radical right". In your classification table I feel the most accurate would be to differentiate between a "fascist" EARLY VERDINASO and a "radical right" LATE VERDINASO.

13.2.1998 From : S. G. Payne To : L. Pauwels
Dear Mr Pauwels,
It is very interesting to learn that these materials have become available. Your analysis sounds extremely cogent and convincing.

Binnen de beperkingen van de tabel van Payne is het duidelijk dat het Verdinaso een radicalere positie innam dan het VNV, maar dat de eigenlijke fascistische organisatie in België de Légion nationale was.

De classificatie van J. Vriens is ook driepolig, maar gaat van een andere indeling uit dan die van Payne, nl. "nationaal-socialistische", "fascistische" en "rechts en rechtsradicale" groeperingen. Het Verdinaso wordt door Vriens in de laatste categorie ondergebracht. Zijn grafisch schema geeft een beeld van de ingewikkelde relaties, fusies, scheuringen enz. tussen zesendertig verschillende groepen in de periode 1922-1941.

We kunnen besluiten dat Joris van Severen tussen 1927 en 1934 een dubbelzinnige sympathie voor het fascisme aan de dag legde, die piekte in zijn openlijke identificatie met het fascisme van Mussolini op 6.1.1934, om onmiddellijk daarna over te gaan tot expliciete distantiëring. Als verklaringsmodel voor de ideologische evolutie van Joris van Severen is het fascisme niet bruikbaar ; het is te beperkt aan bod gekomen en dan nog in ambigue omstandigheden. Het verhoogt eerder het probleem dan dat het een verklaring geeft.

Kijken we toch even naar andere bronnen dan gedrukte verklaringen. De stijl van het Verdinaso en vooral van de DM was minder een kopie van het fascisme, dan wel rechtstreeks van het leger, compleet met luitenants, kapiteins en kolonels en de "militianen" ingedeeld in pelotons, compagnies enz. Vanaf einde 1934 werd deze vormgeving stelselmatig afgebouwd, "geholpen" door de wet op de privé-milities. De structuren en graden veranderden, de kepies, koppelriemen en laarzen verdwenen volledig. In het raam van de orde-gedachte, die op het einde van de jaren '30 Van Severens organisatiemodel was geworden, zou hij ook "het idee gehad hebben zijn militantenorganisatie om te vormen naar het voorbeeld van een Britse organisatie 'polite service'. De leden (...) zouden "politiek geschoolde, voorbeeldige mannen zijn die een pak zouden dragen dat uit niets van de overige afstak, tenzij door de sobere kleuren en snit".

In losse gesprekken met sommige medewerkers betreurde hij dat het Verdinaso bepaalde vormen had behouden die een foute indruk wekken. De vlag, met dát kenteken in een cirkel, doet sommige mensen aan een hakenkruisvlag denken. Het uniform beschouwt hij als voorbijgestreefd. Af en toe denkt hij aan "de mogelijkheid om de militanten een soort blauw werkpak te geven, een overall. (...) Met hún houding, en hún stijl, en alles nog soberder, minder 'fascistisch', zouden wij verder geraken !". Rachel Baes noteerde in haar dagboek volgende confidentie van Joris van Severen : "Ce qui compte, c'est d'atteindre le but ... même s'il fallait changer le nom du Mouvement cela n'a pas d'importance ... même ma personne n'a pas d'importance. Il faut ressouder ces Provinces, c'est tout. Le but, le but, le but ..." In Nederland, waar hij op zinspeelde, had het Verdinaso zich in 1939 omgedoopt tot Verbond der Nederlanders. Te laat. De teerlingen waren geworpen.

[size=+1]'Heraut van het Vlaams-[/size][size=+1]nationalistische antisemitisme'?[/size]

Maurits Cailliau, Ieper

Het staat er weliswaar tussen aanhalingstekens, maar de bedoeling van de auteur is onmiskenbaar: in de jaren van het interbellum ontpopte het Verdinaso zich als de gangmaker van het antisemitisme binnen het Vlaams-nationalistische wereldje. Wie tussen de regels weet te lezen moet evenwel ook vaststellen dat, naarmate de jaren dertig vorderden, de als paddestoelen opschietende fervent antisemitische groupuscules het pleit wonnen en het Verdinaso het nakijken gaven. Binnen Van Severens formatie trokken de fervente antisemieten er vanonder, om een rol te gaan spelen in de nieuwe organisaties. Dat de auteur ze in hun rol aldaar steevast als 'voormalig Dinaso', 'gewezen Dinaso' e.a. meer omschrijft is niet onjuist maar doet in feite weinig ter zake. Een eerste te onthouden vaststelling luidt dus dat het Verdinaso met het verstrijken van de jaren alsmaar minder de 'heraut' bleef.
Een tweede vaststelling die de lectuur van deze bijzonder degelijke, omvangrijke en vlot leesbare studie oplevert is: dat wie in die jaren niet op een of andere wijze een "vermeend" probleem met het jodendom had tot het ras van de "witte raven" behoorde. De gehele maatschappij-atmosfeer was er klaarblijkelijk van doordrongen. Het waren voorwaar niet alleen de Vlaamse nationalisten die problemen zagen; alle maatschappelijke geledingen waren erdoor aangevreten. De argumentatie was veelzijdig en slechts ten dele racistisch; religieuze en economische motieven speelden vaak een nog grotere rol. En binnen al deze strekkingen leefde er een soms latent maar vaker nog een expliciet verwoorde vorm van vijandigheid ten overstaan van de semieten en de "vermeende" gevaren die ze belichaamden.
Een derde vaststelling: er vallen tal van parallellen te trekken tussen wat toen het "jodenprobleem" genoemd werd en wat thans het "vreemdelingenprobleem" heet. De parallel wordt bijzonder acuut voor wat betreft de situatie die ontstond na de verdrijving van de joden uit het Derde Rijk. Eenzelfde "vermeend" gevoel van wantrouwen en onveiligheid beheerste toen de gemoederen van de brede massa. Ook toen kende iedereen wel zijn "goede" jood, zoals thans elkeen wel zijn "goed"-geïntegreerde asielzoeker kent. Maar net als thans blijkbaar niemand hen in dichtte drommen in z'n buurt wenst, wenste ook toen niemand een joodse overrompeling van zijn buurt. Ook toen zette het "wij"-gevoel zich af tegen "de anderen". Er zijn klaarblijkelijk sociologische wetmatigheden die zich moeilijk geweld laten aandoen en zich doorheen de decennia handhaven.
Vijfde vaststelling: de auteur verwijt Joris van Severen dat hij "anti-joodse bijdragen in Hier Dinaso! gedoogde"; hij die het als autoritaire leider toch alleen voor het zeggen had in het Verdinaso. Op het eerste gezicht een valabel argument, maar dan een dat volkomen voorbij gaat aan de toenmalige tijdsgeest. Zo heeft Van Severen ooit gepoogd de auteursrechten van een schotschrift van de hand van Ward Hermans af te kopen, teneinde het verticaal te kunnen klasseren; het is hem niet gelukt. Zijn "macht" reikte niet verder dan de sanctie die binnen elke vereniging geldt: uitsluiting van een lid. Hij heeft er vaak gebruik van gemaakt.
De tijdsgeest, steeds weer de tijdsgeest vormt het scharnierpunt dat teruggeplooid moet worden om het toenmalig discours met enige mate van objectiviteit te beoordelen. Aan die tijdsgeest kwam overigens geen einde met het einde van de Tweede Wereldoorlog. Nog tot een eind in de jaren vijftig bleef die nawerken en werd er door niemand erg aan getild. Toen de straatbengels die we eind de jaren veertig waren met elkaar overhoop kwamen te liggen en de verwijten over en weer vlogen had een kreet als "gij vuile Duits" geen andere draagwijdte dan "gij vuile jood". Met z'n allen verzamelden we ijverig de prentjesreeksen over "de rassen" - onder- en subrassen in oneindige variaties inbegrepen - die de chocoladerepen Jacques vergezelden. En wat met "jodenstreken" bedoeld werd - idem overigens wat "jezuïtenstreken" betreft - wist elkeen nog zonder naar een woordenboek te moeten grijpen. Dat was nota bene in de jaren vlak na de gruwelen die het joodse volk waren aangedaan, maar vóór het ontstaan van wat sindsdien de "Holocaust-industrie" genoemd wordt.
Zesde vaststelling: deze, het zij herhaald, zeer degelijke studie kon verschijnen bij Uitgeverij Lannoo, die, o ironie, ooit De Protocollen van de Wijzen van Sion op de markt bracht. Daarin werden de plannen en de tactiek uiteengezet waarmee de joden hoopten de wereldheerschappij te veroveren. Dat die Protocollen een perfide vervalsing waren is eerst jaren later definitief komen vast te staan. Terloops vermeldt de auteur niettemin dat uitgever Lannoo - destijds ook al een Dinaso - toen in zijn fondslijst ook titels voerde als Jodendom en christelijke naastenliefde. Om nog maar eens iets van de tijdsgeest te schetsen.
Maar hoe zit het nu concreet met Van Severens vermeend antisemitisme? Tegen de achtergrond van de daarnet al te summier geschetste tijdsgeest - de studie waarover we het hier hebben biedt terzake veel en veel méér - valt dat beslist nog mee. En dit bevestigt de auteur trouwens ook waar hij schrijft dat: "Van Severen zich [hierdoor] een typisch vertegenwoordiger van de katholieke leefwereld van weleer [toonde]." Zijn antisemitisme (als het dan toch zo genoemd dient te worden) berustte niet op rassistische premissen; hij ontleende zijn argumentatie letterlijk aan Vers un ordre social chrétien, het werk van de Franse katholieke socioloog René de La Tour du Pin, waarvan het hoofdstuk La question juive et la revolution sociale dateert uit 1898. Tot besluit van z'n vaststellingen en overwegingen stelde La Tour du Pin een drietal attitudes voorop; Van Severen onderschreef en citeerde ze woordelijk:

Ne traiter les juifs comme des étrangers dangereux;
Reconnaître et abjurer toutes les erreurs philosophiques, politiques et économiques dont ils nous ont empoisonnés;
Reconstituer dans l'ordre économique comme dans l'ordre politiques les organes de la vie propre, qui nous rendaient indépendants d'eux et maîtres chez nous.

Wat punt 1. betreft dacht de Belgische Staatsveiligheid er precies eender over en liet dit merken toen ze in de prille meidagen van '40 maar liefst 8000 joden op transport stelde naar het zuiden. Het lot dat ook Joris van Severen beschoren was. Was ook de Staatsveiligheid dan antisemitisch ingesteld? Vanzelfsprekend niet; het was gewoon hun job mede gestalte te geven aan de zelfstandigheidspolitiek van de koning en de regering - politiek die door Van Severen en zijn beweging onverkort onderschreven werd - en derhalve argwaan te koesteren tenoverstaan van de massale inwijking van de Duitse en Oostenrijkse joden. Waarom Van Severens argwaan antisemitisme zou moeten heten en de argwaan van de regeringsinstanties als vanzelfsprekend geldt, hoeft vandaag de dag niet eens meer verklaard te worden. Ook hier dringt zich alweer een parallel op met het hedendaagse discours met betrekking tot asielzoekers en vreemdelingen! Met dit verschil dat wat toen als algemeen gangbare mening geventileerd werd ontsnapte aan de criminalisering waaraan gedachten en meningen vandaag de dag blootgesteld worden.
Een misschien onterechte kritische noot: al te weinig komt in deze studie de algemeen Europese context aan bod waarbinnen het antisemitisme kon gedijen. Het fenomeen had immers zowel Franse, Duits-Oostenrijkse, Poolse (!), religieuze en nog andere ideologische wortels, waarbij de klemtonen die het discours schraagden telkens anders lagen. Maar de inhoud van deze imposante studie stijgt nu al ver boven de titel uit, zodat bezwaarlijk van een tekort kan gewaagd worden. Een hiaat blijft het niettemin.