Voor ongevaccineerden verboden? Over de totalitaire trekken van het coronabeleid
Kun je en mag je parallellen trekken tussen de coronacrisis en de Tweede Wereldoorlog? In hoeverre staat onze vrijheid op het spel en wat is die ons waard?
Gerrit Veldman
14 december 2021
Ongevaccineerden zijn de nieuwe Joden, zeggen sommigen. Want zoals in de Tweede Wereldoorlog de Joden werden behandeld, zo worden nu ongevaccineerden aangepakt. Ze worden tot zondebok bestempeld, ze worden buitengesloten. Het is hun schuld dat de coronacrisis nog niet voorbij is. En daarom wordt het deelnemen aan de maatschappij voor hen sterk belemmerd en mogen ze straks op een heel aantal plekken zelfs helemaal niet meer komen. Zoals er destijds overal bordjes hingen met ‘Voor Joden verboden’, zo krijgen ongevaccineerden straks geen qr-code meer, zo is het plan.
Maar mag je een dergelijke vergelijking maken? Nee, zeggen heel veel mensen. Het is ongepast om de maatregelen tegen ongevaccineerden te vergelijken met de Holocaust, de uitroeiing van miljoenen Joden. Om het ultieme kwaad van toen op één lijn te zetten met de zorg voor de volksgezondheid nu.
Maar zelf kijk ik daar toch wat genuanceerder tegenaan.
Natuurlijk, een bewering als ‘ongevaccineerden zijn de nieuwe Joden’ is veel te kort door de bocht. Maar als je beweert dat elke vergelijking tussen de behandeling van ongevaccineerden nu en de Joden toen een gelijkstelling is van de huidige situatie met de Holocaust, dan ben je evenzeer onzinnig bezig.
Een vergelijking is namelijk geen gelijkstelling. Een vergelijking is niet meer dan de vraag stellen of en in hoeverre er misschien bepaalde overeenkomsten zijn. En dat zonder te ontkennen of te verzwijgen dat er natuurlijk ook verschillen zijn. Grote en essentiële verschillen wellicht. Ik zou daarom niet weten waarom een vergelijking niet zou mogen.
Bovendien is het niet eerlijk om meteen de Holocaust zelf – de moorddadige vernietiging – erbij te betrekken als de vergelijking alleen maar gaat over wat eraan voorafging: de discriminatie en uitsluiting. Dat geldt voor beide partijen. Wie een vergelijking wil maken op het punt van uitsluiting, moet daar niet de Holocaust bij betrekken. Maar wie zo’n vergelijking wil bekritiseren, moet dat ook niet doen. Als je iemand die zijn vergelijking beperkt tot wat er aan de Holocaust voorafging toch een vergelijking met de Holocaust in de schoenen schuift, maak je je juist zelf schuldig aan wat je de ander onterecht verwijt.
Nu is het natuurlijk wel zo dat boven de aanloop naar de Holocaust de schaduw van de Holocaust zelf hangt. En als je nu een vergelijking maakt met die aanloop, zeg je dan niet dat het nu diezelfde kant op gaat? Maar het punt is volgens mij dat we nu net zomin als destijds weten waar het op uit gaat draaien. Achteraf weten wij dat de uitsluiting van Joden uitdraaide op de Holocaust. Maar in 1940 kon nog vrijwel niemand zich daar ook maar een voorstelling van maken. En zo heb ik nu geen enkele reden om te veronderstellen dat ongevaccineerden over een aantal jaren uitgemoord gaan worden, integendeel. En dus heb ik geen reden om een vergelijking te maken met de uitkomst van destijds. Maar dat het aanwijzen van zondebokken en het uitsluiten van mensen niet tot iets goeds leidt, dat weet ik wel. En ook dat het iets is dat in een democratische rechtsstaat moreel en juridisch onacceptabel zou moeten zijn.
Dat mensen altijd zo heftig reageren als er een vergelijking met de Tweede Wereldoorlog gemaakt wordt, komt natuurlijk ook doordat het nazisme door de meeste mensen gezien wordt als iets unieks. Wat er toen gebeurd is, zou zo uitzonderlijk, zo het ultieme kwaad zijn dat het met niets te vergelijken zou zijn. Alsof wat toen gebeurt is, nooit weer kan gebeuren.
Maar dat lijkt me een onjuist én gevaarlijk uitgangspunt.
Onjuist omdat ook nazi’s gewone mensen waren. Zij waren van nature niet slechter dan wij. Het waren de omstandigheden en de ontwikkelingen van destijds die hen in een situatie brachten dat ze bereid waren dingen te doen die ze in normale omstandigheden evenmin gedaan zouden hebben als wij. Ze werden stap voor stap meegenomen in een proces dat hun morele kompas aantastte. In de meeste gevallen waren ze er zelfs vast van overtuigd dat ze iets heel goeds deden. Dat ze meehielpen een groot kwaad te bestrijden en mee bouwden aan een betere wereld voor henzelf en hun kinderen.
Gevaarlijk ook omdat het idee dat wat er toen gebeurd is uniek was, onze ogen sluit voor mogelijk vergelijkbare ontwikkelingen nu. Hoe meer we geneigd zijn het nazisme als iets eenmaligs te zien, hoe groter de kans dat het dat juist niet zal zijn. Want als we alle alarmerende signalen dat er iets vergelijkbaars op gang komt afdoen als onterechte en zelfs verwerpelijke vergelijkingen, verslapt onze waakzaamheid. Dan laten we te lang iets toe dat we maar beter zo snel mogelijk de kop in kunnen drukken. Voor het te laat is.
Voor een dergelijke waakzaamheid is naar mijn overtuiging nu alle reden.
Er is namelijk veel meer aan de hand dan het aanwijzen van zondebokken en het uitsluiten van een groep mensen. Een jaar geleden zouden we die dingen nog ondenkbaar gevonden hebben. En nu gebeurt het toch. Hoe kan dat? Is dat niet omdat ook wij als samenleving terecht gekomen zijn in een proces dat ons collectief moreel kompas aantast?
Dat ik de indruk heb dat we in een dergelijk proces zitten, komt bijvoorbeeld ook doordat het zo moeilijk blijkt om een serieus debat te voeren over het coronabeleid. Er is een dominant verhaal: corona is zo ernstig dat dat verregaande maatregelen rechtvaardigt. Maatregelen die de vrijheid van burgers drastisch beperken en ernstige schade toebrengen aan de maatschappij: economisch en sociaal, maar ook op het gebied van de volksgezondheid. Dat is allemaal gerechtvaardigd vanwege de ernst van de pandemie. En uiteindelijk is er maar één oplossing: iedereen vaccineren. Maar wie vragen stelt bij dit verhaal, krijgt te maken met problemen. Waag het niet om de ernst van corona te relativeren of om een andere weg uit de crisis te bepleiten. In de media wordt je doodgezwegen of belachelijk of zwart gemaakt. Op sociale media wordt je gecensureerd of in de ban gedaan. In het dagelijks leven raken relaties verstoord en kun je zelfs je baan verliezen. Voor een redelijke discussie op basis van goede argumenten, waarbij welwillend naar elkaar geluisterd wordt, is maar weinig ruimte. Want wie vragen stelt bij het dominante verhaal, is een gevaar voor de volksgezondheid. Die is een volksvijand. In de strijd tegen volksvijanden zijn blijkbaar veel middelen geoorloofd.
Dit riekt naar totalitarisme.
Natuurlijk, we hebben zeker nog geen dictatuur. We leven nog altijd in een democratische rechtsstaat die nog steeds redelijk functioneert. Officieel is er nog altijd vrijheid van meningsuiting. Maar het enge is wel dat zoveel mensen, niet alleen gewone burgers, maar ook politici en journalisten, bereid blijken mee te gaan in een sfeer waarin eigenlijk maar één verhaal geloofd mag worden en de rest niet serieus genomen mag worden.
Achter dit alles proef ik angst. Uit onderzoek blijkt dat de meeste mensen hun kans om met corona in het ziekenhuis te komen of eraan te overlijden drastisch overschatten. Vooral in het begin leken veel mensen te lijden onder een soort doodsangst. Inmiddels lijkt die angst voor het virus zelf wat af te nemen, maar daarvoor in de plaats komt de angst voor de crisis, voor de effecten van de maatregelen. De angst om je baan te verliezen doordat de economie instort. Of de angst voor een ongelukkig, eenzaam leven omdat zoveel sociale activiteiten wegvallen. En natuurlijk de angst dat je als je ziek bent niet de behandeling kunt krijgen die je nodig hebt, omdat de zorg overbelast is. En daardoor zie je, hoe paradoxaal ook, een oproep om meer maatregelen, omdat men hoopt dat hoe meer maatregelen we nu nemen, hoe sneller we weer normaal kunnen leven.
Deze angst wordt gevoed door de overheid, die de angst gebruikt als middel om mensen te motiveren zich aan de maatregelen te houden. Door deskundigen die de cijfers manipuleren en zo presenteren dat ze de maatregelen rechtvaardigen die zij willen dat er genomen worden. Door journalisten die vrijwel kritiekloos het verhaal van de overheid en de goedgekeurde deskundigen volgen, die verhalen brengen van mensen die hard getroffen zijn, maar andere perspectieven en andere deskundigen nauwelijks ruimte bieden.
Maar het gebruiken van angst als middel om de bevolking te sturen en dingen te laten doen die anders ondenkbaar zouden zijn, is een kenmerk van totalitarisme. Angst is namelijk een probaat middel om een bewustzijnsvernauwing bij mensen te bewerken. Angst tast het redelijk denkvermogen aan. Je ziet niet meer hoe onlogisch en tegenstrijdig bepaalde redeneringen zijn. Je bent minder in staat met een open blik te luisteren naar andere verhalen. Angst tast ook je morele kompas aan. Je bent geneigd alles goed te keuren wat naar jouw idee kan helpen om het veronderstelde gevaar te bezweren. Ook dingen die je normaal gesproken volstrekt verwerpelijk zou vinden. Angst zorgt voor een soort hypnose. En collectieve angst zorgt voor een collectieve hypnose, waardoor een maatschappij van vrije individuen zich gaat gedragen als een homogene massa die dingen gaat doen die men als individuen nooit gedaan zou hebben.
Dat is wat er gebeurde in nazi-Duitsland. Daardoor liepen zoveel mensen achter Hitler aan en waren ze bereid voor hem een oorlog in te gaan, zoveel gruweldaden te plegen en hun land te laten verwoesten.
Maar ik ben bang dat er nu iets vergelijkbaars aan de hand is.
Het gaat weliswaar lang zo ver niet als toen. En in ons land vooralsnog gelukkig ook minder ver dan in veel andere landen in de zogenaamde vrije westerse wereld. Maar een dergelijke door angst gedreven massavorming is, vrees ik, wel de oorzaak waardoor we onszelf grote delen van onze vrijheid laten ontnemen. Waardoor we toestaan dat onze economie, onze welvaart, ons welzijn en onze gezondheid op het spel gezet worden. Waardoor we bereid zijn om met z’n allen, inclusief de kinderen, vaccins te nemen die gebruik maken van een nieuwe techniek, waarvan we de risico’s op lange termijn nog niet kennen. Waardoor we nu zelfs maatregelen bepleiten en overwegen die we vorig jaar nog beslist afwezen. Waardoor we zondebokken aanwijzen en mensen uitsluiten. Allemaal doordat we blijkbaar in een collectieve tunnelvisie zijn beland en oprecht menen dat het doel al deze domme, riskante, schadelijke of moreel verwerpelijke middelen heiligt.
Maar bij elke uitingsvorm van totalitarisme in de geschiedenis zijn er altijd mensen geweest die niet meegingen in het dominante verhaal, die onvatbaar bleken voor de massahypnose. Ook in nazi-Duitsland waren die er. Sommigen van hen stelden hun leven in de waagschaal door zich te verzetten. Ook in ons land, tijdens de Duitse bezetting, waren er mensen die hun leven opofferden voor de vrijheid. Zij vonden vrijheid belangrijker dan hun leven. En dan nog al die geallieerde soldaten die door hun overheid de strijd in gestuurd werden om het regime van Hitler te verdrijven en van wie velen sneuvelden. Vorig jaar, midden in de pandemie, bij de vijfenzeventigjarige herdenking van de bevrijding, hebben we al deze mensen geëerd. Toen al vond ik dat paradoxaal. Zij gaven hun leven voor de vrijheid, terwijl wij onze vrijheid opgaven uit een sterk overdreven angst ons leven te verliezen.
Ik zal niet beweren dat corona geen enkele vrijheidsbeperkende maatregel rechtvaardigt. Onze gezondheid is veel waard en het coronavirus vormt een serieus probleem. Maar laten we alsjeblieft weer leren beseffen dat vrijheid uiteindelijk meer waard is dan onze gezondheid, ja meer dan mensenlevens. Dat dit virus geen rechtvaardiging kan zijn voor het kapotmaken van onze samenleving, het ondermijnen van onze rechtstaat en het ontnemen van grondrechten. Dat er bepaalde maatregelen zijn die je niet neemt, nooit, zelfs als dat misschien mensenlevens zou kosten. Omdat je met zulke maatregelen meer kapot maakt dan je lief is. Omdat ze onwenselijke precedenten scheppen voor de toekomst, doordat ze de drempel verlagen om in andere, minder ernstige situaties weer zulke maatregelen te nemen.
Laten we voorkomen dat we straks, na de coronacrisis, wakker worden in een maatschappij die meer op een totalitaire dictatuur lijkt dan iemand van ons wil. Een maatschappij waarin sommige burgers minder rechten en privileges hebben dan andere. Waarin de overheid meer over je weet dan veilig bij haar is en allerlei middelen en bevoegdheden heeft om je te dringen of zelfs te dwingen tot keuzes die niet in jouw persoonlijk belang zijn of waar je morele bezwaren tegen hebt. En waarin burgers elkaar als gevaarlijke vijanden beschouwen, alleen omdat ze andere opvattingen hebben dan zijzelf.
Wees eens eerlijk: in zo’n maatschappij wil toch niemand leven?
Maar ik moet bekennen dat ik hier inmiddels heel wat banger ben voor dan voor corona. Echter, ik ben christen. En dus klamp ik mij maar vast aan het ‘Vrees niet!’ en ‘Houd moed!’ Ook al lijden wij hier verdrukking, Christus heeft de wereld overwonnen (Johannes 16:13).
|
