Het is een feit dat in eenzelfde tijd en door dezelfde soort mensen verschillende theorieën worden voorgestaan. Onder de invloed van de verlichting hebben we echter meestal de zin voor deze waarheid verloren. We onderscheiden de mensen naar hetgene ze zeggen en niet naar hetgene ze zijn; of althans in mindere mate naar hun wezenlijke, kwalitatieve geaardheid. In een rationalistische en positivistische tijd, zonder traditionele gebondenheid, waarin niets schijnt te bestaan dan "beweging" en bewegingen, waarin het geloof aan de wereldmachine zo sterk is dat een Hollandse technieker een geheel volk kon wijsmaken dat hij het "perpetum mobile" gevonden had, — in zo een tijd is deze visie van het leven voor de hand liggend. Zelfs al is ze zeer ondoelmatig. Het is immers onmogelijk, indien men de wereld ordenen wil naar de ideologieën en programma's, die gedurig in de chaos geworpen worden, hier een systematisch overzicht te krijgen.

In deze geestesbeschouwing is het gemakkelijk, de mensen wijs te maken dat een ander programma of een andere ideologie een andere wereld brengen zal. In al zijn geleerdheid en in al zijn kennis is de rationalistische tijd immers fantastisch oppervlakkig. Talloos zijn dan ook de heilsleren, de paradijsvoorstellingen die in de laat-renaissance-tijd konden opgeld maken. Niet zodra waren ze echter aan de macht of het bleek dat ze niets dan een schijnverlossing hadden gebracht.

Wat heeft de eeuw der rede voor een toekomst beloofd aan de menselijke geest! Gelijk Anaxagoras ten tijde van de gouden eeuw van Perikles een wereld zag, waarin meer en meer orde zou heersen, zo was de wereld van Voltaire en Comte gedragen door een gelijkaardig optimistisch geloof in de evolutie. En deze geestelijke emancipatie van de mens — die de vrijheid predikte van alles doch die niet de kracht der vrijheid voor iets bezat — zou gepaard gaan met een toenemende sociale en politieke ontvoogding. Eens opgeruimd met de tyrannieke overblijfselen van geloof en dogma, zou de mens de wereld opbouwen en regelen volgens de beginselen der rede.

Van de zuivere rede uit zou de mens bouwen aan zijn wereldplan, eindelijk bevrijd van alle hindernissen! In feite echter kwam men tot de vaststelling, dat de geëmancipeerde mens niet overal gelijk dacht, dat het plan dat de mens ontwierp verschilde naargelang het onststond in het palazzo of op de piazza; naarmate het gedacht werd in een wereld van burgerlijke of proletarische belangen. Elk plan werd echter met absolute onfeilbaarheid voorgedragen, zodat de ontworpen eenheid van het wereldbeeld uitliep op een chaotische veelvormigheid van werelden, die alle in ideologische afgeslotenheid tegenover mekaar staan. Met alle middelen die de moderne wereld ter beschikking staan, werd door de verschillende ideologieën gestreden om de mensen voor hun wereld te vinden. Liberalisme en socialisme, democratisme en dictatuur, staatssocialisme en corporatisme zijn de parolen van zich op leven en dood bevechtende ideologieën. Al deze rationeel opgevatte plannen zoeken massa's die hun systeem vooruit zullen stuwen. Het kan hen per slot weinig schelen welk menselijk zijn hun ideologie voouruitstuwt : hoofdzaak is dat ze aan de macht komt.

En hoe verschillende derhalve ook de praktische structuur van al die plannen zijn mag, onder de invloed van andere belangen en andere geaardheid, zowel sociale als individuele : ze dragen alle een gelijkaardig ideologisch karakter. Ze treden op tegenover de mens met de absolute aanspraken. Filosofische en politieke stelsels, sociale en politieke partijen beoordelen de mens enkel van het standpunt van zijn ideologie.

In 1878 schreef Fjodor Dostojewski een brief aan de revolutionaire studenten, om er op te wijzen hoe weinig werkelijke moed er nodig was om de socialistische maatschappij te verdedigen tegenover de bestaande. En hij legde er de nadruk op, hoe weinig in de grond veranderd als alleen een ander programma aan de macht komt. Hoofdzaak is, dat we de kracht hebben om dit milieu radicaal af te breken, en we opniew verbonden worden met de werkelijkheid van ons volk. Eerst als we het we het weer tot een persoonlijke volksverbondenheid brengen, zal het vertrekpunt van alle hernieuwing herboren worden.