[Dr. Strangelove]

Oorspronkelijk geplaatst door La Chunga

Mijn kritiek mbt ideologie geldt ook voor Gramsci. Hij maakt de opdeling omdat hem dit goed uitkwam. Zo zag hij - ik ga het sterk vereenvoudigen - de 'kapitalistische ideologie' als de gewilde, rationele en stelt hij daar de ideologie tegenover die hij aanhangt als de organische, de laat ons zeggen natuurlijke. Zijn opdeling is eerder ingegeven door opportunisme, denk ik.
Ik volg hem in zijn kritiek over rationaliteit in de ideologie, maar dat vult hij op zijn beurt -weliswaar anders 'gekleurd' - op net dezelfde manier als hij bekritiseert in.

Ïdeologische denkers hebben het altijd over een mens die zich op een 'natuurlijke' wijze gedraagt binnen hun ideologisch model. Met dat 'natuurlijk' bedoelen ze dan rationeel. Maar het is louter rationeel omdat het de ideoloog goed uitkomt want hij bewijst er zijn ideologische theorie mee.

Rationaliteit is geen vaste waarde, maw je kan dat niet zomaar een sluitende waardering gaan geven en die dan als norm gebruiken.
De beste definitie die ik zo direct uit mijn mouw kan schudden is :"Rationalisme is de individuele manier van denken hoe - gegeven de momentele omstandigheden - de individuele behoeften kunnen worden bevredigd". Deze omschrijving heeft dus enkel betrekking op het menselijk handelen.
Het woord 'individueel' impliceert eigenlijk al de onmogelijkheid om een concrete invulling aan 'rationalisme' te geven. Er zijn zoveel ratio's als er mensen zijn en bovendien is die ratio op zich onderhevig aan de momentele omstandigheden.
Handelt elk mens rationeel? Tuurlijk, maar die rationaliteit verschilt van mens tot mens. Als ideologen dus stellen 'alle mensen zijn rationeel' dan hebben ze gelijk. Dan gaan ze echter steevast uit de bocht door te stellen 'en daarom handelen ze zus of zo'. Het begrip 'rationele mens' is binnen een ideologie dus niet meer dan een poging om de theorie via een vals autoriteitsargument te onderbouwen.
Wat zou moeten gesteld worden is: "Alle mensen zijn rationeel en ze kunnen zich zus of zo gedragen maar ze kunnen zich net zo goed helemaal anders gedragen". Zoiets staat natuurlijk niet in een ideologie omdat het tegenstanders van de ideologie een open deur aanbiedt. Ik heb dus kritiek op ideologieën die met zekerheid poneren hoe een rationele mens zich gedraagt.

Nu we hier toch op het forum 'Links' zijn, neem ik bijvoorbeeld Karl Marx.
De ontplooiing van zijn theorie leidt tot een tijdelijke dictatuur van het proletariaat. Tot zover kan ik hem - theoretisch - wel volgen maar dan laat hij de proletarische dictatuur volgen door de communistische maatschappij waarin geen klassen bestaan.
Dat is natuurlijk allemaal wel plezant maar hij vervalt in - naar mijn mening dan - louter utopisch denken. Want in zijn Utopia leven enkel mensen die 'goed 'zijn voor elkaar en op een 'natuurlijke' (lees: rationele) manier samenwerken.
Dit samenwerken van de rationele mens omschrijft Marx dan als het vrij kiezen van de arbeid in een distributiesysteem waar iedereen naar capaciteiten en behoeften ontvangt. Om het utopisch gehalte nog wat op te trekken beweert hij dan dat deze 'bevrijding' de mens in de mogelijkheid tot volledige zelfontplooiing stelt. Naast het feit dat deze dromerij volledig voorbij gaat aan het begrip 'schaarste' (een begrip dat Marx kent want hij gebruikte het in zijn voorbereidende theoretische opbouw), heeft deze dromerij ook nog eens de pretentie om het gedrag binnen deze utopie te omschrijven als het gevolg van de 'rationele norm'. Een rationele norm die onbestaande is.

Veronderstel twee buurmannen met hetzelfde werk, inkomen en evenveel spaargeld bij de bank. Ze wonen met hun gezin elk in een gelijkaardige sociale woning. Kortom, laten we uitgaan van identieke omgevingsomstandigheden. Beiden willen hetzelfde model wagen kopen: zelfde kleur, zelfde opties, alles hetzelfde. Ze gaan binnen in dezelfde garage en gaan elk in een ander bureel plaatsnemen en tekenen de papieren waarmee ze eigendom van de wagen verwerven. De dag nadien werken ze beide in hun tuin en de nieuwe wagen komt ter sprake. Uit dat gesprek blijkt dat de ene geld opnam van zijn spaarrekening om de wagen contant te betalen, terwijl de andere een krediet aanging. Voor de één was het rationeel om contant te betalen, voor de ander was spreiding van kosten door kredietopname rationeel. Beiden hebben dus rationeel gehandeld maar toch was het gedrag anders.

Nog zo'n dooddoener is de bewering dat de mens een egoïst is. Dat is zo, maar kan je op zo'n open begrip een sluitende theorie bouwen. Neen, dat gaat niet. Je kan ten hoogste stellen dat de mens handelt vanuit egoistische overwegingen, net zoals je even algemeen kan stellen dat een mens evenzeer vanuit rationele overwegingen handelt. Begin op zo'n los zand maar eens stellingen te poneren.

Nu kom ik tot de essentie van wat ik wil zeggen. Niet zozeer heb ik problemen met het 'betweterig' karakter van een ideologie omdat een ideologie eigenlijk slechts theorie is. Waar ik problemen mee heb is met de daadwerkelijke implementatie van de ideologie volgens het geschetste theoretisch model. Het betekent namelijk dat de mens in de praktische ideologie de perfectie van de theoretische ideologie moet bereiken. De mens is niet perfect en moet daarom tot perfectie gedwongen worden. Dit betekent spanning, conflict en daar volgt altijd iets negatief uit.

Als libertariër aanvaard ik dat alle mensen verschillend zijn waardoor ze per definitie nooit kunnen voldoen aan een rolmodel met één soort ratio en één soort egoïsme.
Het is via Desiderius dat ik me wat verdiepte in de public choice van James M Buchanan en sommige van zijn benaderingen zijn bijzonder interessant. Als je vertrekt vanuit de realistische vaststelling dat iedereen verschillend is dan moet je concluderen dat consensus moeilijk realiseerbaar is. Het invoeren van democratie kan mooi klinken om het probleem van de permanente 'verdeeldheid' op te heffen, maar het is en blijft een absolutistisch systeem waarbij de meerderheid heerst over de minderheid en waarbij je een dualiteit van 51 tegen 49 kan krijgen.
Om de menselijke verscheidenheid optimaal te handhaven en een zo hoog mogelijke graad van consensus (win/win) te bereiken, moet de groep waarbinnen overeenstemming moet worden bereikt zo klein mogelijk zijn. Dergelijke besluitvorming zal bovendien de betrokkenheid van elk lid van de groep verhogen waardoor een betere inschatting van de gevolgen van bepaalde beslisingen mogelijk is. Dit resulteert in een hogere bereidheid om vrijwillig enige individuele verantwoordelijkheid af te staan ten voordele van een coöperatieve of collectieve verantwoordelijkheid.
Ik haal in deze zin graag het voorbeeld van de illegalen aan. Veel mensen vinden dat illegalen onverwijld het land moeten worden uitgezet en willen liefst niks betalen om hun verblijf hier te financieren. Mocht een stemming hieromtrent worden gehouden in Vlaanderen dan kan je er van op aan dat een meerderheid zou stemmen voor uitzetting.
Toch kan worden vastgesteld dat wanneer het om een illegaal in een kleinere omgeving gaat er comités worden ingericht die streven naar regularisatie. Aan de ene kant zouden mensen tegen iets stemmen omdat ze er geen voeling mee hebben, het gaat om iets abstracts. Aan de andere kant zouden ze wanneer het omgevingsgebonden is helemaal anders stemmen omdat het om iets concreet gaat. Bovendien zouden veel mensen in dit omgevingsgeval bereid zijn een financiële bijdrage te leveren om de illegalen te helpen. Mensen nemen dus voor uiteindelijk net dezelfde probleemstelling op een rationele manier een verschillende houding aan.

In deze zin ben ik afgestapt van het archaïsche top/bottom-model en werk ik aan een bottom/top-model met een real-basis die Vlaanderen heet. Niet dat ik nationalist ben, integendeel, maar omdat ik een te definiëren omgeving nodig had.

Ik dwaal echter af. Hoe dan ook zal je begrijpen waarom ik het niet zo begrepen hebben op ideologen die zwaaien met het begrip 'rationele mens' in hun perfecte theoretisch model. Die 'rationele mens' is dus inderdaad een liberale mythe zoals ze dat voor andere ideolgieën is.

1.Je hebt een punt met je eerste paragraaf. Ik had mij diezelfde bedenking gemaakt.
Maar ik vereer Gramsci dan ook niet als één of ander romantische halfgod. Ik vind hem gewoon een zeer boeiende en interessante politieke filosoof. En zijn teksten zijn veel beter "vertaalbaar" naar de 21ste eeuw dan voor de meeste teksten in dat genre geldt.

2. Het woord "natuurlijk" tracht ik altijd te vermijden in mijn politieke discours. "Natuurlijk" zou immers zijn om je dagen te vullen met eten, slapen en sex, al de rest is in meer of mindere mate cultuur. En de "natuurlijke" samenleving bestaat uit een groepje van zo'n 20 jagers/voedselverzamelaars, dus daar zijn we niet veel mee.

3. De nuancering die je aanbrengt inzake rationaliteit vind ik zeer juist. Rationaliteit impliceert inderdaad niet noodzakelijk voorpelbaarheid inzake gedrag.

4. Ik heb mij ook altijd vragen gesteld bij de veronderstelde spontane overgang van de dictatuur van het proletariaat" naar de"klassenloze" harmonieuze samenleving. Inderdaad, dit is een utopische visie, en bewijst dat Marx, ondaks zijn verwijten aan het adres van de "utopische socialisten" en zijn claim dat hij een "wetenschappelijk" socialist was, ook niet vrij was van idealistisch-utopische trekjes.
Maar dat op zich vind ik eigenlijk niet zo erg. De utopie kan inderdaad ernstig misbruikt worden, of men kan utopieën bekritiseren omdat ze ver verwijderd van de realiteit staan. Maar moet men daarom het recht op dromen verbieden? Ik denk het niet, dromers hebben al veel bereikt. Veel van wat vroeger een utopische wensdroom leek, is nu werlelijkheid.

5. Persoonlijk denk ik dat mensen zowel handelen uit rationele motieven, egoïstische motieven, altruïstische motieven, soldariteitsgevoelens tegenover de (gepercipieerde) gemeenschap, en ook op basis van freudiaanse oerdriften (vooral verlangen en angst). Ik ben het eens met je stelling dat men geen sluitende theorie kan bouwen op een hypothese inzake het menselijk handelen.

6. Ik zal de essentie van je stelling nog eens citeren: "Niet zozeer heb ik problemen met het 'betweterig' karakter van een ideologie omdat een ideologie eigenlijk slechts theorie is. Waar ik problemen mee heb is met de daadwerkelijke implementatie van de ideologie volgens het geschetste theoretisch model. Het betekent namelijk dat de mens in de praktische ideologie de perfectie van de theoretische ideologie moet bereiken. De mens is niet perfect en moet daarom tot perfectie gedwongen worden."
Hier sla je inderdaad de nagel op de kop.
Ik vraag me af of je ook het eens bent met het volgende: deze ideologische dwang is evenzeer actief in de zogenaamde liberaal-democratische "open societies" als in totalitaire systemen, alleen een beetje subtieler.

7. Het voorbeeld inzake de verschillende visie t.a.v. illegalen wanneer het van een louter abstract naar een concreet, omgevingsverbonden gegeven evalueert, lijkt mij een zeer correcte observatie. En kleinere gemeenschappen beperken de afstand tussen de mensen en het politieke proces. Maar om tot een echte bottom-up reorganisatie van het democratische besluitvormingsproces te komen, zal men toch veel meer moeten doen dan gewoon België in twee splitsen.

8. "Die 'rationele mens' is dus inderdaad een liberale mythe zoals ze dat voor andere ideologieën is."
Juist, maar binnen de neo-marxistische school heeft de Frankfurterschule bvb getracht om de mythe van de rationele mens te ontkrachten, en de inzichten van de 20ste eeuwse sociale wetenschappen te verwerken in hun theorie.
De neo-klassieke liberale economen daarentegen leven nog steeds in de 19de eeuw. Ik denk dat de economie de enige menswetenschap is die nog steeds volledig gedomineerd wordt door een positivistisch en mechanistisch paradigma.
(Met deze laatste zin zal ook Percalion het wel eens zijn, vermoed ik).