De pro’s en contra’s van ideologie is het recept voor wazige zever. Desondanks wil ik er toch iets over zeggen.
Een aardig voorbeeld van ‘ideologie’ vond ik in Barack Obama’s
De herovering van de Amerikaanse droom:
Citaat:
|
Oorspronkelijk geplaatst door Barack Obama
En soms liggen onze ideologische veronderstellingen zo vast dat we voor de hand liggende dingen niet zien. Toen ik nog in Illinois in de senaat zat, luisterde ik eens naar een Republikeinse collega die zichzelf het schuim op de mond praatte in zijn verzet tegen een voorstel om schoolontbijten te verstrekken aan kleuters. Dit zou, beweerde hij, hun zelfredzaamheid aantasten. Ik moest hem erop wijzen dat ik niet veel zelfredzame vijfjarigen kende, maar dat er een grote kans is dat kinderen die in hun vroege jeugd te weinig voedsel krijgen, eindigen als probleemgevallen voor de staat.
Ondanks mijn inspanningen haalde het wetsvoorstel het niet; de kleuters van Illinois bleven voorlopig verschoond van de ondermijnende effecten van cornflakes en melk (later werd het wetsvoorstel in aangepaste vorm aangenomen).
|
Pleit dit zotte voorbeeld tegen ideologie? Is dit algemeen gangbaar of geeft het een exces aan? Een ideologie kan volgens mij enigszins vergeleken worden met een theorie in de wetenschap. Daar wordt een theorie geformuleerd om samenhang aan te brengen een reeks verschijnselen. Een appel valt naar beneden van een boom, van een andere boom ook, et cetera. Maar rook stijgt op. Heeft rook andere eigenschappen dan de appel? We kennen intussen allemaal de gravitatietheorie (tenminste wie in school heeft opgelet). We kunnen al deze verschijnselen plaatsen. Zo dient een ideologie om samenhang voor iemand aan te brengen tussen een groot aantal maatschappelijke verschijnselen. Als je de maatschappelijke werkelijkheid alleen maar in brokstukken ervaart, wordt of ben je gek. Je hebt enige consistentie nodig om je in de wereld staande te houden, je hebt bij je acties een referentiekader nodig.
Maar sommige feiten zijn in tegenspraak met de ideologie, net zoals verschijnselen in tegenspraak kunnen zijn met een theorie. Bij een theorie zijn er dan grofweg twee mogelijkheden: de verschijnselen falsifiëren de theorie of de verschijnselen zijn uitzonderingen (de meeste theorieën zijn probabilistisch van aard). Als meer en meer verschijnselen niet corresponderen met de theorie, wordt die steeds zwakker en kan die uiteindelijk gemodificeerd worden. Bij een ideologie kan hetzelfde proces werken. Op een bepaald moment kan een persoon tot de conclusie komen dat zijn ideologie niet meer past bij zijn ervaringen.
Als de aangehangen ideologie niet meer past bij de ervaringen van een persoon, dan kan een persoon een geamendeerde versie of zelfs een andere ideologie gaan aanhangen. Maar soms raakt een persoon vreselijk teleurgesteld, zijn wereldbeeld en zijn daden tot nu toe blijken in feite min of meer zinloos te zijn geweest. In extreme gevallen kan het zelfs tot suïcide leiden. Maar afgezien van dit extremisme, kan een persoon de ideologieën afzweren. Een ideologie is zinloos, want geen enkele ideologie past. Dat klopt natuurlijk, een perfect fit is het nooit, een ideologie is altijd een benadering.
Ik zou degenen die zich zonder ideologie wanen, zonder wereldbeeld, willen vragen of dat echt zo is? Ervaren ze de wereld fragmentarisch? Waarschijnlijk niet. Maar de truc is om eerlijk en open tegenover jezelf te zijn. Als je ideologie haat aanwakkert of bepaalde mensen als onvolwaardig ziet, is het zaak om op te passen. Dan moet je je inderdaad afvragen of je ideologie niet alleen voor jezelf acceptabel is, maar ook voor veel andere mensen. Zo is Trotski’s beruchte uitspraak over de mens als ‘mest op de velden van de toekomst’ uitermate kwestieus.
Dat open en eerlijk tegenover jezelf veronderstelt dat je bereid bent je ideologie aan te passen. Niet moeten alle feiten in je ideologie gepropt worden, maar je moet als het ware steeds een wisselwerking tussen feiten en ideologie entameren. Je moet jezelf de evenwichtskunst aanleren, niet bij iedere ervaring omzwenken, maar ook niet rechtlijnig als een mammoettanker doorvaren.