In een voormalige atoombunker buiten Vilnius wordt de Sovjet-Unie tot weer tot leven gebracht. Niet als toeristische attractie, maar als antidosis tegen de oprukkende 'sovjet-nostalgie'.
Het Russische volkslied schalt uit de speakers terwijl de 'hamer en sikkel' wordt gerezen op terrein rond een vervallen bunkercomplex, niet ver buiten de hoofdstad Vilnius. Hier, verscholen in de bossen, bouwden de Russen begin jaren tachtig een alternatief televisiestation, waar vandaan uitzendingen konden worden verzorgd in het geval van een kernoorlog met de Verenigde Staten.
Bunkercomplex
De klok gaat terug naar 1984. Het jaar waarin dit bunkercomplex werd gebouwd, maar ook het jaar waarin gelijknamige boek van George Orwell zich afspeelt. Zijn profetische schets van een totalitair regime waarin iedereen in de gaten werd gehouden, was werkelijkheid geworden in de Sovjet Unie.
De generatie Litouwse jongeren die in vrijheid opgroeide, kan er niet over meepraten. Maar vandaag mogen zij zich heel even in de Sovjet-Unie wanen. Bedrukt gegrinnik wordt direct bestraft door een nors kijkende man in uniform en platte pet. Wie niet strak in het gelid staat, kan op een stevige verbale reprimande rekenen.
Vernederingen en verhoorpraktijken
In de muf ruikende kamers van het bunkercomplex, vijf meter onder de grond, kijken de scholieren naar Sovjet-propaganda op televisie, leren ze een gasmasker te dragen, en maken ze kennis met de vernederingen en de verhoorpraktijken die KGB-officieren tijdens het communisme op de sovjetburgers toepasten.
De donkere kant van het Sovjetverleden als toeristische attractie lijkt populair in de Baltische landen. Zo kan men zich in de Letse stad Liepaja een nacht laten opsluiten, om te 'ervaren' hoe het er in de Goelagarchipel aan toe ging. Misschien niet toevallig, want beide landen zuchtten zwaar onder het stalinisme, en honderdduizenden inwoners verdwenen voor lange tijd of voorgoed als dwangarbeider naar Siberië.
Veilige verzorgingsstaat
Maar dat is niet de verklaring voor het opzetten van deze excursie. Want opmerkelijk genoeg beginnen steeds meer Litouwers het leven ten tijden van het communisme te verheerlijken, zegt organisator Ruta Vanangaite. 'Sommige mensen zijn teleurgesteld in wat we de afgelopen jaren hebben bereikt en beginnen terug te verlangen naar de veilige verzorgingsstaat onder het communisme. Zij vertellen hun kinderen dat alles toen beter was. Kennelijk weten we ons geen raad met vrijheid', verzucht ze.
Aan dat verlangen naar vroeger wil de producent nu tegenwicht bieden, door middel van deze educatieve excursie, die overigens ook voor volwassenen wordt aangeboden. De toer is dan ook niet opgezet als commerciële attractie. 'Het is een geschiedenisles, met het doel om mensen te wapenen tegen de ontluikende Sovjetnostalgie'
Huilen
Zonder ophouden weerkaatst de brulstem van de KGB-officier tegen de betonnen bunkermuren. Er wordt Litouws gesproken met Russisch accent, aangezien de meeste Litouwse jongeren geen Russisch meer spreken. 'Het komt voor dat mensen in huilen uitbarsten, zegt de acteur die in de huid van de KGB-officier is gekropen. 'Maar dat betekent dat ik mijn werk goed doe.'
Opgejaagd door sirenes en scheldkanonnades rennen de scholieren door het labyrint van slechtverlichte gangen op weg naar de buitendeur -die op slot blijkt te zitten. Dat symboliseert volgens Ruta Vanangaite de onmacht die veel Litouwers voelden tijdens het communisme. 'Dat er geen uitweg was, en verzet dus ook zinloos. Na de show begrijpen ze kinderen beter waarom hun ouders niet tegen het regime protesteerden.'
Inzicht
Hoewel de blaffende herdershonden tijdens de 'kinderversie' niet van stal zijn gehaald, was de toer best beangstigend, beaamt de 18-jarige Neringa Kuklyte na afloop. De ervaring heeft haar naar eigen zeggen een beter inzicht gegeven in de sovjet praktijken. 'ik heb er veel over gelezen in de boeken, maar nu had ik de mogelijkheid om te zien hoe de mensen werden behandeld.'
Niet iedereen in Litouwen kan de 'Sovjet excursie' waarderen. Ouderen met slechte herinneringen aan het communisme vinden het smakeloos, terwijl vroegere apparatsjiks van de communistische partij de voorstelling van zaken geschiedvervalsing noemen. 'Natuurlijk was het leven van alledag in de Sovjet-Unie een stuk dragelijker', erkent Vanangaite. 'Maar om dit gevoel te creëren in twee uur moet het wat extremer.'
De producent speelt zelfs met de gedachte om een excursie van maar liefst twee weken te ontwikkelen. 'Niet alleen in de bunker, maar ook aan het werk op het land en bloemen leggen bij het monument van Lenin.' (...)