[tandem]

Tollend en rollend, werkzaamheid en ontvouwing

Het cruciale punt is wanneer de culturele evolutie en de morfogenese aanvaard moeten worden als een verklarend principe in de menselijke geschiedenis, vertonen ze dezelfde diepgaande bezwaren die voor de traditionalisten, de romantici en de liberaal-sociale theoretici nu juist aanleiding waren dit alles af te wijzen. Met andere woorden, hoe kunnen we Auschwitz verklaren als in het menselijke domein evolutie actief is ? Hoe zouden we het kunnen wagen te zeggen dat sommige culturele verschijnselen meer geëvolueerd zijn dan andere ? Hoe kunnen we het wagen een zo duidelijk waardeoordeel te vellen ? Wat is dat voor arrogantie?

De traditionalisten en de eeuwige filosofen van nu kunnen bijvoorbeeld niet in een culturele evolutie geloven tegen de achtergrond van gruwelen zoals Auschwitz, Hiroshima en Tsjernobyl. Hoe kunnen we zeggen dat er sprake is van evolutie als daardoor zulke monsters worden voortgebracht ? Het is beter de evolutie in haar totaliteit te ontkennen dan een verklaring te moeten zoeken voor dergelijke obsceniteiten.

De romantische critici van de evolutie daarentegen reageren op wat een universele menselijke sympathie lijkt te zijn voor de periode die aan het huidige tumult voorafging. Oermensen hadden over het algemeen niet te lijden onder de rampen van het moderne bestaan – geen industriële vervuiling, weinig slavernij, weinig ruzie over eigendomsrechten enzovoort. Zijn we, kwalitatief gezien, niet bergafwaarts gegaan ? Is het niet tijd terug te keren naar de natuur en naar de nobele wilde om een waarachtiger zelf, een eerlijker samenleving en een rijker leven te vinden?

Ook de liberale theoretici hebben alle reden om terug te schrikken voor het idee van een culturele evolutie. De ongelofelijk grove vormen daarvan, zoals het sociaal darwinisme, schieten niet alleen tekort in het mededogen, veel beangstigender is dat dit botte ‘evolutionisme’ in handen van morele tirannen juist die barbaarse en catastrofale ideeën van de Übermensch, het heersersras en de komst van menselijke halfgoden zou opleveren, die hun ijzingwekkende opmars in de geschiedenis zouden maken, hun opvattingen zouden voorschrijven aan het gefolterde vlees van miljoenen, hun ideologie zouden uitwerken tot gaskamers en het daarbij zouden laten. In reactie op dergelijke gruwelen zijn de liberaal-sociale theoretici automatisch geneigd elke vorm van ‘sociale hiërarchie’ te zien als een voorbode van Auschwitz.

Natuurlijk staat de bewustzijnsevolutie, wanneer ze als verklarend principe gebruikt wordt, voor een aantal zwaarwegende moeilijkheden. Daarom hebben we een aantal basisprincipes nodig die zowel vooruitgang als terugval kunnen verklaren, het goede en het slechte nieuws, de positieve en de negatieve kanten van een evolutionaire stuwkracht die niettemin in mensen actief is als in de rest van de Kosmos. Anders worden we geconfronteerd met de extreem bizarre situatie dat we een krachtige wig dwars door de Kosmos slaan – alles wat niet menselijk is, is aan evolutie onderhevig, alles wat menselijk is niet.

Wat zijn die principes die de culturele evolutie in een aanvaardbare vorm kunnen rehabiliteren en zo de mensheid kunnen herenigen met de rest van de Kosmos, maar tegelijkertijd rekening houden met de positieve en de negatieve kanten van de ontvouwing van het bewustzijn? (Ken Wilber)