[Piero]

Zijn wij ons brein of ons bewustzijn?

Uit voortschrijdend onderzoek van vooral neurofysiologie wordt er steeds meer bekend over ons bewustzijn. Maar wat het precies is weten we nog niet. We weten dus ook niet precies wat zelfbewustzijn is en wat wijzelf zijn als individu. Neurobioloog Dick Swaab zegt eenvoudigweg: “wij zijn ons brein.” Hij bedoelt dat ons bewust-zijn existeert in de hersenen. Goed, maar wat is dat dan voor bestaan? Ik weet het antwoord niet en maak het tot onderwerp van deze draad. Het lijkt mij zinvol om eerst de mening van Swaab in een historisch perspectief te plaatsen.

Men zegt dat Egyptische medici al 2000 jaar voor Christus meenden dat ons bewustzijn in de hersenen zit. Zij hadden dat waarschijnlijk afgeleid uit wat ze zagen bij het ontleden van lichamen voor het mummificeren. Aristoteles meende nog dat het bewustzijn rond het middenrif zit en anderen hebben nog lang volgehouden dat het in ons hart zit. Griekse medici zoals Erasistratos en Herophilus ontdekten rond 300 voor Christus de zenuwbanen naar de hersenen en concludeerden dat de hersenen de zetel zijn van ons verstand. Rond die tijd ontstond ook de optica, dat was toen de kennis van het zintuiglijk proces van het zien. Deze kennis is door Arabieren bewaard en we vinden het daarom terug in de geschriften van de geleerde medicus Avicenna van rond 1000 na Christus. Avicenna ontwikkelde o.a. uit de optica een theorie van de werking van het verstand.

Zijn geschriften werden bestudeerd door de christelijke academici van de dertiende eeuw. Zij ontdekten daaruit het verband tussen de zintuigen en het verstand en bewustzijn. Ze vonden bijvoorbeeld de zenuwstrengen tussen het netvlies van het oog oog en de prefontale hersenkwab. Toen ze ook nog eens de verbindingen tussen de delen van de hersenen ontdekten kregen ze waardering voor de theorie over de werking van het verstand van Avicenna. We vinden deze inzichten o.a. In de geschriften van Roger Bacon (1214/1220–1292), de Franciscaanse geleerde, en Grosseteste. Zij meenden dat de informatie van de zintuigen in de prefrontale kwab werd geïnterpreteerd op basis van kennis die ligt opgeslagen in het geheugen dat zich bevind in andere delen van de hersenen. Het oordeel over de betekenis van de waarneming werd volgens hen gevormd in de prefrontale kwab. De informatie van de zintuigen wordt dus niet direct begrepen door de zintuigen en ook niet door de prefrontale kwab. Wat het oog waarneemt wordt vergeleken met de beelden die in het geheugen zijn opgeslagen en waaraan eerder een betekenis (kennis) is verbonden.

Bewustzijn was voor de eerste academici dus een hersenactiviteit. De prefrontale kwab wordt niet alleen gestimuleerd door de zintuigen maar ook door 'spontane herinneringen' en 'emoties' (gevoelens, wensen en verlangens). We kunnen dus zomaar over iets gaan nadenken of zomaar tevreden en gelukkig zijn, of ontevreden, kwaad en verdrietig zijn. We kunnen ook bepaalde gedachten verdringen en andere gedachten oproepen. En soms lukt het niet onze gedachten te beheersen. We zijn ons van deze beperking van onszelf bewust. Wat zegt dat over ons zelf en over onze autonomie?

In de oudheid begreep men ook al dat het bewustzijn tijdens de slaap is uitgeschakeld en dat dromen onbewust en grotendeels verward zijn en dat daarom het zelfbewustzijn niet continue bestaat. Als het bewustzijn een discontinue lichamelijke activiteit is, kan men dan wel volhouden dat het 'zelf' bestaat?