[C uit W]

Was Johannes Paulus II een volkenmoordenaar? Paus, condoom en aids

Is Johannes Paulus II schuldig aan de aidsdood van miljoenen Afrikanen? Die zware aantijging wordt zo zelden tegengesproken dat ze gemeengoed werd. Nochtans is ze vals en intellectueel oneerlijk. Wel moet de nieuwe paus duidelijker maken dat de kerk ook in die materie het leven van de zwaksten verdedigt.

Onder alle kritieken die de afgelopen weken op de persoon van Johannes Paulus II te horen waren, is er een die bijzonder zwaar is. ,,Deze paus was – en ik wik mijn woorden – een volkenmoordenaar,’’ stelde Michel Magits, voorzitter van de Unie van vrijzinnige verenigingen (UVV), in prime time op Radio 1, twee dagen na het overlijden van de paus.

Het is een aantijging die zelden zo grof wordt geformuleerd, maar die wel vaak sluimert in de kritiek op de katholieke kerk. Overigens niet alleen in anti-kerkelijke milieus, maar ook onder gelovigen. Frappant is dat katholieken vaak niet goed weten wat ze hier tegen kunnen inbrengen.

Je moet nochtans geen aanhanger zijn van de strikte opvattingen over seksuele moraal van de overleden paus om een dergelijke beschuldiging als absurd en intellectueel oneerlijk te weerleggen. Weliswaar staat zijn opvolger voor de opdracht om duidelijker te maken dat de evangelische liefde altijd primeert op de strengheid van de moraal.

1. Kort door de bocht

De beschuldiging tegen de paus berust op twee juiste premissen en een foute redenering.
Eerste correcte vaststelling: paus Johannes Paulus II huldigde een verheven opvatting van de menselijke seksualiteit. Voor hem kon de liefdesdaad alleen in de context van een huwelijk tussen man en vrouw en mag de inherente vruchtbaarheid daarvan niet door kunstmatige middelen worden tegengehouden. Die stelling doceerde hij al als moraalprofessor in Polen, verdedigde hij met succes in de interne discussie over Humanae Vitae (1968) en herhaalde hij later als paus in verschillende toespraken en in de encycliek Evangelium Vitae (1995).

Tweede correcte vaststelling: sinds de jaren tachtig is het aidsvirus overal ter wereld in opmars. Vooral in Afrika leidde het tot miljoenen doden en 25 miljoen anderen zijn door het HIV-virus dat aids veroorzaakt, besmet (seropositief). Het is niet overdreven, zoals de Gentse hoogleraar Jan Blommaert in Knack vorige week, over een genocide te spreken. Het HIV-virus wordt in belangrijke mate door seksuele contacten doorgegeven. Bij correct gebruik biedt het condoom bescherming tegen besmetting bij seks met een seropositieve
partner.

Die twee juiste vaststellingen worden in een oorzakelijk verband met elkaar gebracht in volgend syllogisme: a) het moordende HIV-virus wordt tegengehouden door het condoom; b) de kerkelijke leer verbiedt het condoom. Conclusie: de paus is medeverantwoordelijk voor miljoenen aidsdoden. Dat klinkt misschien aanvankelijk plausibel. Nochtans is het een sofisme: een foute redenering, al te kort door de bocht, die bovendien losstaat van de realiteit, zoals we in de volgende punten aantonen.

2. ABC-preventie

De grote internationale organisaties, zoals Unaids van de Verenigde Naties, de Wereldgezondheidsorganisatie en andere, focussen in de aidspreventie almaar meer op een algemene aanpak, die gewoonlijk als de ABC-methode wordt aangeduid.

A staat voor ‘Abstain’ (onthouding). Wie zich onthoudt van seks, vrijwaart zich voor besmetting. B verwijst naar ‘Be faithful’ (trouw). Wie zich beperkt tot seks met een en dezelfde partner die niet besmet is met het HIV-virus, loopt geen besmettingsgevaar. C staat voor ‘Condom use’. Het condoom wordt aanbevolen, zeker bij seksueel contact met een partner van wie je niet weet of die is besmet.

Voor de effectiviteit van die methode wordt gewoonlijk verwezen naar Uganda. In dat land daalden de HIV-infecties het afgelopen decennium met de helft. Volgens studies veranderden de inwoners hun seksueel gedrag, tieners begonnen later met seks, het aantal partners per persoon daalde drastisch en er werd veiliger gevrijd.

Het is opvallend dat heel wat seculiere organisaties zich beperken tot de ‘C’. Zij promoten het condoomgebruik en zwijgen over de ‘A’ en de ‘B’. De boodschap is simpel en juist: gebruik altijd het condoom bij het vrijen, dan ben je altijd beschermd. Het is de boodschap van de ‘veilig vrijen’ en de ‘zet hem op’-campagnes bij ons.

De kerk beperkt zich tot ‘A’ en ‘B’. Haar boodschap is even simpel. Heb geen seks, tenzij met je vaste partner binnen het huwelijk. Als hij/zij dat ook doet, zijn jullie beiden veilig. Je moet toegeven: ook die methode is waterdicht.

De eerste boodschap is libertijnser en individueler, de tweede is veeleisender en veronderstelt vertrouwen in de partner. In zekere zin zijn ze complementair, zoals het Ugandese voorbeeld aantoont. Maar beide methodes werken. De Europese ontwikkelingswereld kiest massaal voor de ‘C’, maar het kan geen kwaad dat ook iemand focust op de ‘A’ en de ‘B’. Diverse Afrikaanse regeringen verwerken naast de ‘C’ ook de ‘A’ en de ‘B’ in hun preventiecampagnes. Ziehier de eerste vaststelling die zo eenvoudig is, dat ze vaak over het hoofd wordt gezien: een echtpaar dat de kerkelijke richtlijnen inzake seksuele moraal opvolgt, is beschermd tegen het HIV-virus.

3. Bijkomende ‘D’

De ABC-methode wordt almaar vaker aangevuld met ‘D’ (Drugs, medicijnen). Aangepaste medicatie – gewoonlijk een cocktail van drie aidsremmers – reduceert aids tot een chronische aandoening waarmee je kunt leven. Dat is al een decennium zo in de rijke landen, en de medicijnen worden nu gelukkig ook almaar meer in Afrika aangeboden.

De behandeling met aidsremmers heeft ook een belangrijk positief gevolg voor de preventie. Ze helpt seropositieve zwangere vrouwen om toch gezonde kinderen te baren. Bovendien vermindert de behandeling de ‘virale lading’. Eenvoudig gezegd is dat de hoeveelheid virus die in omloop is: hoe minder virus, hoe minder besmettingen.

De ontwikkelingswereld is evenwel lang huiverig geweest voor het aanbieden van aidsremmers in arme landen. Aan de basis daarvan lag een puur economische redenering: de behandeling, die levenslang moet doorgaan en die nu ongeveer een euro per dag kost, was te duur. Was het de investering wel waard? Er was nog een tweede, cynischere redenering: bij slecht gebruik van de medicatie wordt het HIV-virus resistent. Westerlingen gingen ervan uit dat de Afrikanen niet in staat zouden zijn hun medicatie geregeld in te nemen. Zij vreesden dat een resistent geworden virus ook het Westen zou bedreigen. Achter die rationele redeneringen schuilt een grote vooringenomenheid, soms zelfs een onverholen racisme: westerlingen zijn meer waard dan Afrikanen. Die cynische redenering joeg miljoenen besmette Afrikanen jarenlang de dood in, terwijl behandeling mogelijk was.

De kerk vecht al jarenlang voor een gelijke behandeling van het Zuiden. Voor het aanbieden van aidsremmers in het Zuiden speelden katholieke organisaties een voortrekkersrol. Momenteel nemen katholieken de zorg op zich van minstens een vierde van Afrika’s aidspatiënten.

Tweede vaststelling: de katholieke kerk was vroeger dan de ngo-wereld gewonnen voor de behandeling van Afrikaanse aidszieken met aidsremmers.

4. Overschatting kerkgezag

Terug naar het ‘condoom’, de speerpunt van de aantijgingen tegen de kerk.
‘Veel te moeilijk om te volgen, die katholieke moraal,’ zeggen veel gezondheidswerkers. Afrikanen zouden gemakkelijk promiscue gedrag vertonen en frequent seksuele contacten hebben, ook buiten het huwelijk om. Onverantwoord dus om het condoomgebruik te verbieden.

Behalve dat ook hier enige vooringenomenheid speelt (gedragen westerlingen zich niet minstens even losbandig?), overschatten ze hier toch schromelijk de invloed van de kerk. Alsof Afrikanen die vreemd gaan, geen condoom zouden gebruiken omdat de kerk dat verbiedt. Waarom zou iemand die zich niet gebonden weet door het kerkelijke gebod van onthouding of echtelijke trouw, zich plots wel houden aan de kerkelijke afwijzing van het condoom?

De waarheid is veel prozaïscher. Waarom zou je geld uitgeven – miljoenen Afrikanen leven met amper twee euro per dag – aan een stukje rubber als een pleziertje ook gratis kan? Bovendien zijn, ondanks de grootschalige campagnes, condooms niet voldoende verkrijgbaar. Recente acties van gratis bedeling door de overheid in Mozambique leverden seksueel actieve mannen vijf gratis condooms op. Per jaar wel te verstaan.

Meer ten gronde: Afrikaanse mannen staan weigerachtig tegenover condoomgebruik. Die houding gaat terug op een diep ingewortelde machomentaliteit, die de vrouw tot genotsinstrument reduceert. Ze gaat gepaard met grote onverantwoordelijkheid, want het kan velen gewoon niet schelen of ze daarmee een vrouw besmetten. Het is dus zonder meer waar dat Afrikaanse vrouwen het grootste slachtoffer zijn van mannelijke losbandigheid en onverantwoordelijkheid. Voor veel Afrikaanse vrouwen is het moeilijk tot onmogelijk zich te verzetten tegen een man die seks wil, laat staan hem tot condoomgebruik te bewegen.

Vrouwen weerbaar maken en eigenwaarde geven, is een belangrijke uitdaging. Als de kerk haar taak naar behoren vervult, kan ze een belangrijke rol spelen bij het aanleren van respect voor vrouwen bij mannen. Toegegeven: dat doet ze te weinig. De mannelijke suprematie, die vrouwen als tweederangs behandelt, is ook in de Afrikaanse kerk manifest aanwezig. Maar hier schiet de kerk tekort, omdat ze niet handelt zoals ze zelf leert.

Het probleem heeft niet te maken met de kerkelijke leer, maar met een in Afrika en elders wijd verspreide minachting voor de vrouw.

Dat leidt ons tot onze derde vaststelling: als Afrikaanse mannen geen condoom gebruiken, is dat daarom nog niet de schuld van de kerk.

5. Niet alleen door seks

Aids krijg je, zeker in Afrika, lang niet alleen door seksuele contacten. Ontelbare baby’s doen het HIV-virus op bij de geboorte of door borstvoeding, omdat hun moeder seropositief is en geen gepaste behandeling krijgt. Aids krijg je ook door ongelukkige bloedtransfusies, want ondanks vele campagnes wordt heel wat bloed dat in Afrikaanse ziekenhuizen wordt toegediend, nog altijd niet gecontroleerd. Aids krijg je omdat de kapper hetzelfde mesje gebruikt voor verschillende klanten, of de tandarts dezelfde spuit. Volgens recente cijfers van de Wereldgezondheidsorganisatie zouden twintig tot veertig procent van de HIV-infecties bij volwassenen in Afrika met injecties zijn gebeurd.

De aidskwestie in Afrika overstijgt dus de seksuele praktijk.

Aids is ook in grote mate een probleem van armoede. Het heeft alles te maken met gebrekkige medische en andere infrastructuur, met een tekort aan artsen, geschoold personeel en kwaliteitsmateriaal, met ontoereikende vorming en wijdverspreide onwetendheid.

Dat geldt ook voor het condoom, dat vaak meermaals of slecht wordt gebruikt, of van slechte kwaliteit wordt door te lang aan de hitte of vochtigheid te zijn blootgesteld.

De these – populair bij sommige kerkleiders onder wie kardinaal Lopez Trujillo – dat het condoom in een aantal gevallen het HIV-virus niet zou tegenhouden, is aan ons niet besteed. We verwijzen in dat verband naar de tegenwerping van kardinaal Godfried Danneels dat ,,het niet aan de kerk is om zich uit te spreken over de kwaliteit van een product’’.

Wat wel klopt, is dat het aidsvirus niet alleen door condooms tot staan wordt gebracht. Om de pandemie ten gronde aan te pakken, moet in de eerste plaats iets worden gedaan aan de schrijnende ongelijkheid en de armoede in het Zuiden. Het komt me voor dat de paus een onvermoeibaar pleitbezorger is geweest van een rechtvaardiger verdeling van de aardse rijkdommen. Daarbij trok hij steevast de aandacht op het lot van het Afrikaanse continent. Het rijke deel van de wereld bleef gewoonlijk doof voor zijn oproepen. Het suste zijn geweten door het condoom als alleenzaligmakend te promoten en de kerk daarbij als gemakkelijke zondebok te nemen.

Vaststelling vier: de exclusieve focus op condooms leidt de aandacht af van de grond van de zaak, de onrechtvaardige armoede van Afrika.

6. Geen scherpslijperij

Nog een laatste opmerking over de katholieke seksuele moraal en het condoomverbod. De kerkelijke moraal, zoals beschreven in de catechismus van de katholieke kerk, legt de lat inderdaad hoog en houdt een ideaalbeeld voor.

Maar daar staat in de praktijk een grote clementie tegenover voor wie onder de lat doorgaat. Er zijn veel grotere zonden dan het gebruik van een condoom. Bij mijn weten heeft de paus zelf nooit het woord ‘condoom’ uitgesproken, laat staan met zoveel woorden het gebruik ervan in de strijd tegen aids verboden. Wel hield hij de mensheid een hoger en humaniserend ideaal voor, dat seksualiteit niet banaliseert, dat de vrouw ervoor beschermt een louter lustobject te zijn en integendeel meer het moederschap benadrukt.

In de Latijnse traditie van de rooms-katholieke kerk is er een verschil tussen de geest en de letter van de wet. De soep wordt er zelden zo heet gegeten als ze wordt opgediend. Het is maar een van de redenen waarom in veel katholieke landen het condoomgebruik hoog is. Er is respect voor een wet die een ideaal voorhoudt, maar er wordt in de praktijk met vrijheid mee omgegaan. In een protestants-Angelsaksische mentaliteit lijkt zoiets al snel hypocriet, maar eigenlijk gaat het om een zeer menselijk-pragmatische benadering.

Er is meer: de regel van de keuze voor het minste kwaad in geval van een dilemma, is een belangrijk principe in de katholieke ethiek. Dat geldt ook voor het condoomgebruik, dat in sommige gevallen ethischer is dan geen condoomgebruik. Of zoals kardinaal Godfried Danneels het vorig jaar zei: ,,Als je seropositief bent en je partner wil betrekkingen hebben, dan hoef je daar niet mee in te stemmen. Maar als je het toch doet, gebruik je beter een condoom. Want anders riskeer je niet alleen te zondigen tegen het zesde gebod (geen onkuisheid), maar ook tegen het vijfde (gij zult niet doden).’’

Die regel werd trouwens begin dit jaar ook door kardinaal Georges Cottier, nota bene de huistheoloog van het Vaticaan, geëxpliciteerd. Cottier noemde condoomgebruik ‘moreel geoorloofd’ voor wie leeft ‘in een drugsmilieu of in landen waar seksuele promiscuïteit gepaard gaat met grote armoede’. Dan dragen condooms ‘niet zozeer bij tot het bevorderen van losbandigheid, dan wel tot het redden van levens’.

Het klopt dat sommige kerkleiders andere meningen verkondigden. Zo vond kardinaal Emmanuel Wamala, aartsbisschop van Kampala, het gebruik van een condoom zelfs niet gerechtvaardigd in het huwelijksleven van een echtpaar, wanneer een van de partners met het HIV-virus is besmet. Dat soort scherpslijperij is eigenlijk niet in de geest van de katholieke traditie.

Laatste stelling: het kerkelijke verbod op condooms is niet absoluut, maar hangt af van de omstandigheden.

7. Besluit: het tegendeel is waar

Tijd voor een conclusie. Maar voorafgaand nog dit: we hebben begrip voor wie de kerkelijke leer over seksualiteit overdreven strak vindt. Velen vinden dat haar moraal al te veel uitgaat van een seksofoob idee en blind blijft voor de andere levengevende aspecten van seksuele intimiteit, naast de verwekking van nieuw leven, zoals de bevestiging van man en vrouw in hun complementariteit en de uitdrukking van ware liefde tussen partners. De vraag van vele oprechte gelovigen om een grotere erkenning van de gewetensvrijheid in seksuele moraal en geboorteregeling mag meer gehoor vinden.

De weg openlaten voor een verantwoord gebruik van anticonceptiva zou trouwens de geloofwaardigheid van het terechte discours over het verbod op abortus sterken. In deze tijden van aids zou een soepelere opstelling over het condoomgebruik ook meer duidelijk maken dat de kerk wel degelijk inzit met het menselijke drama die de epidemie betekent, zoals de kardinalen Danneels en Cottier voorzichtig begonnen te doen.

Het is aan de opvolger van Johannes Paulus II de indruk van een onredelijke strengheid weg te nemen en duidelijk te maken dat voor de kerk de liefde primeert. De vraag bij het laatste oordeel, volgens Matteus 25, is immers geen morele vraag, maar wel een naar betoonde liefde en barmhartigheid: ,,Ik had honger en gij hebt mij te eten gegeven, ik had dorst en gij hebt mij te drinken gegeven, ik was ziek en gij hebt mij bezocht...’’.

Of de kerk de lat lager moet leggen in de seksuele moraal of andere gevoelige kwesties zoals echtscheiding en homofilie, is een moeilijke vraag, want ongetwijfeld is veeleisendheid ook een vorm van liefde. Maar het zou geen kwaad kunnen als de katholieke identiteit minder moralistisch en meer evangelisch wordt ingevuld.

●

Dit gezegd zijnde: is de paus een massamoordenaar wegens het condoomverbod? De hierboven aangehaalde argumenten tonen aan dat die beschuldiging niet alleen vals is, maar ook buitengewoon oneerlijk. Ze gaat gewoon niet op in de context van het drama dat aids in Afrika is.

Veeleer maakt de kritiek deel uit van een ideologisch geladen agenda, die de waardigheid van de seksualiteit – die de kerk verdedigt als bron van humanisering – wil vervangen door een puur individualistische en hedonistische benadering.

Johannes Paulus II heeft als geen ander opgeroepen tot respect voor de waardigheid van iedere mens en tot aandacht voor het drama in Afrika. Hij noemde Afrika ‘de proefbank voor het geweten van Europa’. Hij hekelde de oorlog en de wapenhandel, de kindersterfte, de honger, en hij bracht de vluchtelingensituatie keer op keer in de aandacht, zette zich als een van de weinigen in voor de kwijtschelding van de onrechtvaardige schuldenlast. Hij was de grootste criticus van de onrechtvaardige sociaal-economische verhoudingen in een wereld die jaarlijks wel duizend miljard dollar veil heeft voor wapens, maar slechts zestig miljard voor ontwikkelingshulp. Hij hamerde op de waardigheid van de vrouw en stelde de liefde voor iedere mens, ook voor de aidszieke, centraal.

Johannes Paulus II gaf hoop aan miljoenen Afrikanen en ondersteunde het engagement van velen voor dit continent. Niet alleen is de paus niet verantwoordelijk voor de dood van velen, aan hem is veeleer mee te danken dat het continent nog leeft

-----------------------------------------------------------------------
Ook al staan er dingen in die ik niet echt steun, al bij al een interessante tekst waarover er kan gediscusieerd worden.