De Kempen was bijna het kleine Congo van België

[Anna List]

Met dank aan Apache:

KARL VAN DEN BROECK | 21 juni 2019

De Kempen was bijna het kleine Congo van België
Leestijd: 9 minuten
ONDERZOEK
0
De prille Belgische staat gaat na 1830 al snel op zoek naar kolonies. Die moeten niet alleen dienen als wingewest of als afzetmarkt, maar ze moeten ook werklozen, kansarmen en avonturiers opvangen. De grote hongersnoden in de jaren dertig en veertig van de 19e-eeuw manen de overheid aan tot actie. Sociale onrust kan ze missen als kiespijn. En zo werd de Kempen bijna het kleine Congo van België.




Lommel kolonie

Na de splitsing van het Koninkrijk der Nederlanden moet het prille België op zoek naar een kolonie. De koloniale rijkdommen uit Indonesië en Suriname zijn immers niet langer bereikbaar voor de Zuid-Nederlandse bedrijven.

Maar er is nog een reden waarom België elders op de wereld een kolonie wil stichten. De situatie van de arbeiders in (vooral) Vlaanderen is zo schrijnend dat maatregelen zich opdringen. De landbouw staat onder druk, mislukte oogsten leiden tot hongersnood en het proletariaat dat in de steden werk gaat zoeken in de industrie komt vaak in nog armtieriger omstandigheden terecht. Een boek als ‘Mynheer Luchtervelde: waerheden uit onzen tyd’ (1848) van de Gentse letterzetter Eugeen Zetternam en een aantal boeken van August Snieders schetsen een goed beeld van de miserie uit die tijd.

Baron de Thierry sticht in Nieuw-Zeeland het ‘Thierryan Territory’. Die kolonie houdt het uit tot 1840. De private Compagnie belge de Colonisation koloniseerde Santo Tomas (Verapaz) in Guatemala, maar de kolonisten overleven het maar tot 1858. In Santa Catarina do Brasil duurt het tot 1875 maar welvarend wordt de kolonie nooit. Enkel in Villaguaey (Argentinië) wordt een succesvolle landbouwkolonie opgericht. De nazaten van de Belgen die er in 1882 naartoe trokken, hebben nog steeds een eigen postnummer. (1)

Dat België tot in 1851 geprobeerd heeft om in België zelf, en met name in de Kempen, een kolonie te stichten, is nog zo goed als onontgonnen terrein voor historici
Dat België tot in 1851 geprobeerd heeft om in België zelf, en met name in de Kempen, een kolonie te stichten, is nog zo goed als onontgonnen terrein voor historici. De bedoeling was niet alleen om de Kempense heide vruchtbaar te maken maar ook de ’overplaatsing van een deel van de overvloedige bevolking van beide Vlaanderen‘ te bewerkstelligen.

Het project was het levenswerk van één man: Ulrich Kümmer, ingenieur.

De architect van het Kempense landschap
Als de Kempen er vandaag uitzien zoals ze eruit zien, dan is dat voor het grootste stuk het werk van Ulrich Kümmer (1792-1862). Als ambtenaar bij de dienst Bruggen en Wegen, eerst in de Franse tijd, daarna onder de Nederlanders en uiteindelijk voor het jonge België, tekende hij de plannen voor de kanalisatie van Antwerpen, Luik en Limburg. Maar vooral zijn plan om de Kempense heidegrond vruchtbaar te maken door hem te bevloeien met het water uit de Maas, was cruciaal voor de toekomst van de regio.

Opvallend veel Limburgse steden en gemeenten hebben nog heel wat publieke grond in bezit. Een belangrijk deel gaat om gemene gronden die niet geprivatiseerd werden.
Kümmer drukte ’een onwisbare stempel op het Kempisch landschap‘ schrijft Bruno Indekeu die de figuur Kümmer recent rehabiliteerde in twee goed gestoffeerde artikels. Daarin citeert hij een publicatie naar aanleiding van de vijftigste verjaardag van het Albertkanaal waarin over Kümmer wordt gezegd dat “weinig mensen zich voor de ontwikkeling van de Kempen verdienstelijker [hebben] gemaakt dan hij”. (2)

De eerste ontsluiting van de Kempen gebeurt, naast een paar oude steenwegen, langs het water. Al in 1835 stelt de Antwerpse gouverneur Teichman, samen met ingenieur Masui voor om 497 kilometer kanalen te graven voor kleine schepen. Die moeten de Schelde, de Maas en de Rijn met elkaar verbinden.

Het is Ulrich Kümmer die in 1840 een ambitieus plan ontwerpt om Antwerpen met het Rijngebied te verbinden. Dat plan wordt in 1842 goedgekeurd en er wordt gestart met het graven van een kanaal van Bocholt over Herentals naar Antwerpen. Een tweede aftakking loopt over Turnhout en Sint-Job-in-’t Goor naar Antwerpen.(3)

In augustus 1843 krijgt Kümmer van de regering de opdracht om te onderzoeken of de Kempen kunnen worden ontgonnen zodat de hele regio geschikt zou kunnen zijn voor de landbouw. Hij verhuist naar de Kempen en raakt al snel vertrouwd met de regio. Op 30 december 1843 bezoekt hij het antiquiteitenkabinet van Van Genechten in Turnhout. Is hij geïnteresseerd in de archeologische artefacten die er tentoongesteld worden of drijft hij ook zelf een handeltje met waardevolle stukken die tijdens het aanleggen van de kanalen worden opgegraven? (4)


Het eerste rapport van Ulrich Kümmer: “Alles wat in de Kempen verbouwt wordt, groeit er ook hevig.”
(Foto RV)

In 1845 formuleert Kümmer een eerste antwoord in een rapport van 43 pagina’s. (5) In de inleiding schrijft hij dat de Kempen niet “zoals men lang heeft gedacht”, een gebied is dat uitzonderlijk ongeschikt zou zijn voor elke ontginning. Verre van. Alles wat er verbouwd wordt, groeit er ook hevig. Het hele gebied, behalve de zandduinen, zou perfect in cultuur kunnen worden gebracht. “Er is geen dieperliggende reden, eigen aan de grond, waardoor hij zich zou verzetten tegen bemesting. Deze grond brengt voort wat de grond op om het even welke andere plek voortbrengt: tarwe, haver, rogge, gerst, klaver, hooi, aardappelen, vlas, etc.”

Volgens Kümmer is de productie in de Kempen te laag omdat er alleen voor lokale consumptie kan worden geproduceerd. Een betere ontsluiting van het gebied zou het produceren van overschotten voor de handel stimuleren.
Maar er is meer. De meeste landbouw en veeteelt gebeurt in de Kempen op gemene gronden die eigendom zijn van de lokale besturen. Die zijn niet geneigd om die gronden te bemesten en vruchtbaarder te maken.

Kümmer stelt een dubbele oplossing van het probleem voor: er moeten kanalen worden gegraven zodat met het water de bodem kan worden geïrrigeerd. Het vee dat op de vloeiweiden (prairies in het Frans, de parallel met het wilde westen is soms frappant) zal grazen, zal mest produceren die kan dienen om de grond vruchtbaarder te maken. Maar de overheid moet ze tegelijkertijd onteigenen en op de markt brengen.

Megalomaan plan
Kümmer ziet geen heil in de bebossing van de Kempen. Die was al in 1667 begonnen toen Adriaan Ghys uit Vosselaar de eerste den plantte in het Grotenhoutbos.(6) Dennenbomen waren zowat het enige ‘gewas’ dat winstgevend was op de Kempense zandgrond.

Met het plan van Kümmer zouden de Kempen even vruchtbaar worden als het Waasland dat in de Oostenrijkse tijd was gecultiveerd.

Meststoffen aanvoeren van buiten de Kempen, zou ook niet volstaan. Enkel het water uit de kanalen te gebruiken voor irrigatie, het aanleggen van weiden en het gebruiken van de lokaal geproduceerde mest in de landbouw, zou soelaas bieden en de teelt van lucratievere gewassen (granen en aardappelen) mogelijk maken.

De droom van Kümmer is megalomaan. ’200.000 hectare heide cultiveren, België een nieuw Waasland schenken, het lot verbeteren van 200.000 inwoners, en tegelijkertijd een winst genereren voor de schatkist door de hogere belastinginkomsten; ziehier een échte nationale opdracht (“oeuvre nationale”) een opdracht waaraan alle overheden zouden moeten meewerken.’ (7)

Het grote struikelblok is het eigenbelang van de gemeenten. “De meeste gemeenten worden bestuurd door mannen, die van de kwestie van de gemene gronden, een kwestie van persoonlijk belang hebben gemaakt. (…) We rekenen op de regering om de nodige maatregelen te nemen om een wet te maken die de verkoop van de gemene gronden mogelijk moet maken om ze op te nemen in het project dat we hier voorstellen.” (8)

‘Kempenaars zijn bereid grote opofferingen te doen om nutteloze of schadelijke zaken te bereiken, maar ze zijn te zwak om iets te ondernemen dat hun lot zou verbeteren’
In zijn rapport somt Kümmer ook een hele reeks opmerkingen op van allerlei instanties die hij over de kwestie van de kolonisatie heeft ondervraagd. Zo stelde hij telkens de vraag “Waarom zijn de Kempen zo achterop geraakt?”

Een deel van de overvloedige bevolking van beide Vlaanderen moest naar de Kempen worden overgeplaatst
Een zekere J.J. Constant uit Brussel windt er geen doekjes om. Volgens hem is de achterstand te wijten aan “de vooroordelen, de morele en intellectuele gewoonten die de ontplooiing van de bevolking hinderen.” Volgens hem zijn de Kempenaars bereid “om grote opofferingen te doen om nutteloze of schadelijke zaken te bereiken. Anderzijds zijn ze zwak wanneer ze iets moeten ondernemen dat hun lot zou verbeteren”.

M. Wodon, de inspecteur van de Registratie en de Domeinen herhaalt de klacht van Kümmer zelf: “Het is voor niemand een geheim; de onvruchtbaarheid van de vlakten in de Ardennen en de Kempen vloeit voort uit het feit dat ze in het bezit zijn van de gemeenten.”

Een journalist van de krant L’ Emancipation schetst een somber beeld van de Kempen. “We kunnen alleen maar jammeren wanneer we, op sommige dagen, zo veel ongelukkigen zien dolen langs de zandwegen van de Kempen om in de dorpen het voedsel te gaan bedelen dat de grond hen weigert. De miserabele bewoners verscheuren elkaar.”

Kümmer, die enkele jaren eerder in de Kempen gaan wonen is, voegt fijntjes een voetnoot toe. “Er is geen enkele plaats in België waar er zo weinig bedelaars zijn als in de Kempen.” (9)

Wanneer in 1847 de homogeen liberale regering-Rogier aantreedt, gaat het snel. De liberaal Charles Rogier heeft oog voor de erbarmelijke situatie van het proletariaat in Vlaanderen en hij schrijft op 20 november 1847 een brief aan Kümmer waarin hij laat weten dat het project niet alleen moet dienen om de Kempen vruchtbaar te maken, maar ook om ze te koloniseren. Een deel van de overvloedige bevolking van beide Vlaanderen moest naar de Kempen worden overgeplaatst. (10)

In 1846 was er al 500.000 frank vrijgemaakt om de ontginning van de gemene gronden aan te moedigen. In datzelfde jaar had de overheid ook proefvelden gekocht in Overpelt-Neerpelt, Mol-Balen-Dessel en Olen. Daar worden vloeiweiden gelegd. Ook worden plannen gemaakt om landbouwkolonies te stichten, naar het voorbeeld van Wortel en Merksplas. De enige kolonie die echt van de grond komt, is die van Lommel.

Daar worden in 1849 een kerk, een pastorij, een school en twintig boerderijen gesticht. Rogier schrijft in 1849 nog een hoopvolle brief aan Leopold I waarin hij zei vertrouwen te hebben dat de goede resultaten in Lommel-Kolonie Vlamingen zou aanmoedigen om zich in de Kempen te vestigen.


De enige landbouwkolonie die echt van de grond komt in de Kempen lag in Lommel. De naam Lommel-Kolonie is bewaard gebleven.
(Foto RV)

De misrekening
In 1851 schrijft Kümmer een tweede rapport waarin hij verslag uitbrengt van de vorderingen van zijn grootste plan. (11) Haast op elke pagina is de ontgoocheling merkbaar. Het project vordert zeer traag. In 1850 is slechts 1.328 hectare afgestaan aan de privé om omgezet te worden in vloeiweiden.

Kümmer begrijpt er niets van. Kolonisten die vanuit Vlaanderen naar de Kempen willen komen krijgen zeshonderd Belgische frank, een eigen boerderij en een vloeiweide van een hectare. Dat is volgens hem voldoende om een vliegende start te nemen. Hij goochelt ook met cijfers om aan te tonen dat er op acht jaar tijd een meerwaarde van 1,6 miljoen frank is gerealiseerd. Dat is een pak minder dan de 13,25 miljoen frank die hij vooropgesteld had in 1846. (12)

Om de regering er toch maar van te weerhouden het kolonisatieplan af te blazen, haalt Kümmer er zelfs schoon volk uit Frankrijk bij om de lof te zingen van zijn plannen. In 1850 leidt hij twee topambtenaren van het Franse ministerie rond in de Kempen. Hij overtuigt hen dat het plan om door de aanleg van kanalen en vloeiweiden enorme gebieden vruchtbaar kunnen worden gemaakt. De Fransen schrijven een erg lovend rapport. ’De werkzaamheden in de Kempen behoren tot de opmerkelijkste voorbeelden van heuglijke resultaten die voortvloeien uit de directe toepassing van openbare werken ten behoeve van de landbouw. Wij zullen ze verder bestuderen.’ (13)

Uiteindelijk moet Kümmer zelf toegeven dat het plan nog maar bitter weinig resultaat heeft opgeleverd. Hij verwijst naar de revolutie van 1848 die voor onrust heeft gezorgd en de privé-sector voorzichtig heeft gemaakt.

De kanalen van Kümmer zijn niet diep genoeg. Ze bevatten te weinig water om ze te gebruiken voor de scheepvaart en voor de irrigatie van de vloeiweiden
Toch schrijft hij zelf dat er zo snel mogelijk maatregelen moeten worden genomen om de watertoevoer zo te regelen dat zowel de scheepvaart als de irrigatie vlot kunnen verlopen.

En hiermee geeft hij de achilleshiel van zijn plan aan: de kanalen die Kümmer heeft ontworpen zijn niet diep genoeg. Ze bevatten te weinig water om ze te gebruiken voor de scheepvaart en voor de irrigatie van de vloeiweiden. Voor een ingenieur is dit een onvergeeflijke fout.

Met het water uit de Kempense kanalen kan slechts één liter per seconde per hectare gebruikt worden voor irrigatie. Die nuchtere vaststelling is het doodsvonnis voor het prestigieuze vloeiweidenproject. (14)

In juni 1855 wordt een wet afgekondigd die het waterpeil voor het transport moest garanderen. In Lommel slaagt geen enkele kolonist erin zijn boerderij overeind te houden. En in 1860 wordt Lommel-Kolonie verkocht aan een medewerker van Kümmer. “Op die manier eindigt de laatste kolonisatiepoging in België”, schrijft Bruno Indekeu. Als die poging wel was geslaagd, dan waren de Kempen het kleine Congo van België en was Turnhout misschien het kleine Leopoldsstad van België geworden.

Kümmer zelf wordt per 1 januari 1860 op rust gesteld. Hij leeft nog twee jaar en sterft op 5 juli 1862 in Antwerpen. Zijn vrouw en zijn beide kinderen zijn dan al eerder overleden. Op zijn begrafenis is een foule d’amis aanwezig, samen met een groot aantal burgerlijke en militaire functionarissen, ingenieurs en architecten. De muziekkapel van het 3e Linieregiment speelt muziek.

Ondanks zijn historische blunder, krijgt Kümmer toch het eervolle afscheid dat hij verdiende (15). Hij raakt al snel in de vergetelheid en zo blijft zijn bijdrage tot de vaderlandse en Kempense geschiedenis bijna anderhalve eeuw gehuld in de nevelen van de tijd. Dank zij Bruno Indekeu kan zijn juiste betekenis opnieuw worden ingeschat. En Turnhout 2012 is een unieke gelegenheid om deze wonderlijke pionier te herdenken.

Epiloog
De mislukte ontginning en kolonisatie van de Kempen maakt dat de regio nog lange tijd ongerept en dunbevolkt blijft. Enkel gevaarlijke industrieën die te risicovol zijn voor dichtbevolkte gebieden doken op in de Kempen; munitie, kernenergie, radium. De landbouw bleef tot diep in de twintigste eeuw kleinschalig.

Pas na de Tweede Wereldoorlog, met de komst van buitenlandse investeerders naar het Albertkanaal en door de Europese landbouwpolitiek (met ruilverkavelingen) worden de Kempen ‘getemd’. Toch blijven er in de regio tientallen grote natuurreservaten en bosgebieden over die nu een belangrijke economische troef zijn voor de regio.





Dit artikel verscheen eerder in ‘Turnhout Terminus – Turnhout Centraal – Erfgoed en mythen uit Turnhout en de Kempen’ (red. Karl van den Broeck en Bart Sas), Brepols, Turnhout, 2012. Dit was de catalogus van de gelijknamige tentoonstelling in het Taxandriamuseum in Turnhout ter gelegenheid van Turnhout, Vlaamse Cultuurstad 2012

[De schoofzak]

Best wel interessant, maar
et alors?
Bijna is niet helemaal, of wat?

[Eduard Khil]

tl;dr

[Anna List]

Oorspronkelijk geplaatst door De schoofzak

Best wel interessant, maar
et alors?
Bijna is niet helemaal, of wat?

sommige zaken uit de geschiedenis zijn ook gewoon interessant en goed om weten.

een illustratie van de gedragingen (over de hoofden)

[Anna List]

Oorspronkelijk geplaatst door Eduard Khil

tl;dr

het was van Apache, en ik gooide het gratis op t net nochtans ...

[Skobelev]

Nu is de regio rond Aalst "de Congo" van België.

[Eduard Khil]

Oorspronkelijk geplaatst door Anna List

het was van Apache, en ik gooide het gratis op t net nochtans ...

al was het een hoofdstuk uit de trololo-bijbel: tl; dr

[De schoofzak]

Oorspronkelijk geplaatst door Anna List

sommige zaken uit de geschiedenis zijn ook gewoon interessant en goed om weten.

een illustratie van de gedragingen (over de hoofden)

Ik zei het toch: best wel interessant.
Maar dat je het enkel post als 'nice to know' had je er best bij gezet vooraan.

[Dadeemelee]

Ik dacht dat het over de aardbeving ging.

[Vlad]

Wortel-kolonie