Consumentisme, Individualisme en Verantwoordelijkheid

[AdrianHealey]

In verdediging van de vrije markt

Een interessant fenomeen, waar je vandaag de dag steeds meer over hoort, is het 'consumentisme'. Ik denk maar aan het boek 'De infantiele consument' van Benjamin Barber, waarin de oorsprong van dit consumentisme bij de 'vrije markt', het 'kapitalisme' en al de rest wordt gelegd. (Een eerste gedachte: het is iemand (of iets) anders zijn schuld.) Wat is nu dat consumentisme? Grosso modo zou je kunnen zeggen dat het consumentisme een soort van maatschappelijke houding is waarbij mensen maar kopen en kopen en kopen en kopen, zonder al te veel er bij na te denken, waardoor er, bijvoorbeeld, mensen zijn die in problemen krijgen met hun krediet, of mensen die vaststellen dat ze een heleboel zaken hebben, dat ze eigenlijk niet nodig hebben, of dat het 'materialisme' (niet de filosofische tegenhanger van het idealisme, maar het 'goederen, goederen, goederen!'-materialisme) zich meer en meer manifesteert in de huiskamers van de 'gewone' gezinnen. Kortom: mensen kopen meer (te veel?) Je zou dit kunnen bekritiseren, als een verderfelijk maatschappelijk fenomeen. Maar de vraag is dan: van waar komt dit? Het is daarop, dat ik een antwoord wens te formuleren.

Inleiding

Het lijkt me in ieder geval evident dat het 'kapitalisme' wel degelijk, voor een groot deel, draait rond 'consumeren', rond de mogelijkheid om 'goederen' te kopen. De empirische vaststelling dat er dus en masse goederen worden gekocht, is, natuurlijk, daarom ook geen rare vaststelling. Immers: het kapitalisme - de arbeidsdeling, kapitaalsaccumulatie, etc. - zorgt er juist voor dat er redelijk wat producten geproduceerd kunnen worden, waar mensen vrijwillig voor kunnen kiezen om die te kopen! Het zou nogal een rare gedachte dat mensen werken - i.e. geld willen verdienen - om dat geld niét uit te geven!

Echter, zeggen dat het 'consumentisme' alleen aan 'de vrije markt' zou liggen, zou, imo, betekenen dat je simpelweg de mogelijke invloed ontkent die politieke beslissingen hebben op individuen hun leven. U mag, natuurlijk, besluiten dat politieke beslissingen, in zake economie, nul komma nul effect hebben op de economische beslissingen van individuen, maar het lijkt me simpelweg inaccuraat. De gedachte dat individuele beslissingen niét worden beïnvloedt door de beslissingen van anderen - en zeker beslissingen van de politiek, die afdwingbare gevolgen hebben op eenieder zijn leven - lijkt me een gedachte die enkel houdbaar is in een solipsistische wereld, in een wereld waar mensen elkaar niét beïnvloeden. Vermits ik er vanuit ga dat we in een wereld leven waar mensen elkaar wel degelijk kunnen beïnvloeden, wens ik ook deze invloed aan een kritische beschouwing te werpen.

De rol van links

Ten eerste zou ik eens een historische vraag willen stellen. Wie beloofde er, in zijn filosofie, een overvloed voor iedereen? Waren het de liberale theoretici die 'eenieder naar behoeften' beloofde, of waren het de egalitaristen die het beloofde? Ik verwijs, natuurlijk, naar het citaat van Marx dat, als ik het me goed herinner als volgt ga: 'Eenieder naar zijn vermogen, eenieder naar zijn behoeften', wat betekent dat in de communistische post-kapitalistische maatschappij iedereen zou werken zo hard hij kon en genoeg zou krijgen van 'de gemeenschap' om al zijn behoeften te vervullen. 's ochtends zou men kunnen bakken, 's middags kunnen vissen en 's avonds wat literatuur bestuderen, zonder ooit een bakker, visser of literator te worden, terwijl 'de gemeenschap' zal zorgen voor al uw behoeften! Ligt het aan mij, of wordt hier toch wel degelijk een vorm van utopie belooft, waar iedereen maar kan consumeren, zonder verantwoordelijkheid op zich te nemen? ('De gemeenschap behoort u te voorzien in de behoeften!')

Of, in de woorden van Professor Frank Van Dun:

Wie waren ook weer de apostelen van het consumentisme? Was dat Marx die ons het beeld voorhield van een wereld waarin 'iedereen kan doen en zijn wat hij wil, terwijl de maatschappij voor de productie zorgt'? Waren het de centrum-linkse corporatisten die de illusie koesterden dat met de socialisering van alles en nog wat alle problemen opgelost zouden worden? Waren het de voorstanders van de scheiding van inkomen en werk: 'Het probleem van de productie is opgelost; er is nog slechts het probleem van de rechtvaardige verdeling'? Waren het de voorvechters van de moderne mensenrechten, volgens welke iedereen, ongeacht verdienste of bijdrage, recht heeft op het genot van welvaart, cultuur, vooruitgang, rust en wat ook volgens de waan van de dag 'nodig is voor zijn of haar menselijke waardigheid'? Of waren het de koene anti-moraalridders van de 'Alles moet kunnen'-liga, de onvermoeibare strijders tegen het ouderlijke gezag en andere 'repressieve' sociale conventies, en in het algemeen alles wat 'de bevrijding (dat wil zeggen, de bevrediging) van het autonome individu' in de weg stond?

Bron: Consumentisme en verrechtsing - de intellectuele armoede van links

In groot contrast daarmee de liberale theoretici, me dunkt, voor wie woorden zoals 'individuele verantwoordelijkheid', 'vrijheid' en 'schaarste' geen onbekende woorden zijn. Indien je iets wilt, moet je ervoor werken! Zelf! Indien je rijk wilt worden, moet je zorgen dat je zélf rijk kunt worden, door middel van anderen te overtuigen om geld te geven voor iets wat jij produceert! Een gortdroge realiteit - je moet het zélf doen!

Natuurlijk - en dat wil ik direct nuanceren - is dat ook geen pleidooi voor een ongebreideld egoïsme en individualisme in de trend van 'ikke, ikke en de rest kan stikken'. Integendeel; een pleidooi voor 'je zal het zelf moeten doen', gaat, vaak, gecombineerd met tegelijkertijd de gedachte dat ook om anderen geven noodzakelijk is. (De gedachte van 'mutualiteit', waar bij mensen vrijwillig samenwerken, om zichzelf te verzekeren tegen ongelukken, is perfect coherent met het liberale gedachtegoed.) Ook hier wordt de erkenning van de wereld zoals hij, zo meen ik in ieder geval, is. Een wereld met schaarste, waarin goede en slechte mensen leven, waarin ongelukken iedereen kunnen overkomen, een wereld waarin er geen mogelijkheid is dat 'eenieder naar behoeften zal krijgen'. Kortom: een wereld waar welvaart eerst geproduceerd - gewerkt door bepaalde individuen - moet worden, vooraleer het geconsumeerd kan worden. Dit, in groot contrast, met de wereld waarin er zekerheid voor iedereen zal zijn en iedereen maar 'op kan doen', zonder verantwoordelijkheid.

Vrijheid en 'Solidariteit'

Maar; 'we hebben nu toch die vrije markt'? Wat schiet er dan van die verhaaltjes van die liberale auteurs nog over? Immers, we zien dat heel veel mensen geen verantwoordelijkheid kunnen dragen; ze consumeren maar en consumeren maar. De spaarquota's gaan nog steeds omlaag - niet? - en wat weet ik nog allemaal. Zaten die liberale auteurs dan fout of zijn er vandaag de dag fenomenen in de wereld, waardoor de analyse die zij maakten, niet tot uiting kan komen?

De kern van onze hedendaagse economie - de motor als het ware - is inderdaad het vrij initiatief, dat mensen kunnen doen met eigen middelen. (Alhoewel dat zelfs al niet 100% waar is; vermits mensen ook met subsidies investeringen kunnen doen. Subsidies zijn niet meer dan middelen van anderen, die door de overheid gecollectiviseerd zijn. Op geen enkele manier te beschouwen als de 'eigen' middelen. Maar dit ter zijde.) Maar dat vrije intiatief is natuurlijk niet genoeg om te spreken van 'de vrije markt', waar auteurs zoals Mises, Hayek, Rothbard en wie weet ik nog allemaal het over hadden. We hebben vandaag zoiets als de 'sociale zekerheid' (bemerk al het woord 'zekerheid' en het feit dat je in ieder geval een 'zekerheid' hebt dat bepaalde behoeften ingevuld worden...). Deze sociale zekerheid - in de brede zin van het woord - zorgt voor inkomenszekerheid, onderwijs-'zekerheid', voedselzekerheid, gezondheids'zekerheid', woning-'zekerheid' en wat weet ik nog niet allemaal van sociaal beleid.

Zou het niet kunnen dat de aanwezigheid van deze 'sociale zekerheid' ervoor zorgt dat mensen minder verantwoordelijkheid opnemen in verband met hun (financiële) handelingen? Immers, als ze in de problemen komen, dan is er toch die goede oude sociale zekerheid die er voor zorgt dat ze geen problemen mee hebben! Persoonlijk lijkt me dit een enorm invloedrijke factor in het creeëren van 'consumentisme' - juist dat fenomeen dat aan 'de vrije markt' wordt verweten!

Alvorens ik de rest van de redenering vervolledig, moet ik natuurlijk benadrukken dat een redenering als deze geen 'absolutistische' redenering is, maar een redenering op de marge. Het is niet zo dat door de aanwezigheid van een sociale zekerheid ineens alle individuen al het geld over de balk gaan smijten, noch dat door de afwezigheid alle individuen rationeel hun geld gaan beheren zodanig dat ze geen problemen meer hebben. Er is, me dunkt, een gigantische diversiteit tussen mensen, die je, als gedachte-experiment, allemaal kunt ranken van 'meest verantwoordelijke' tot 'minst verantwoordelijke'. Bij de totale afwezigheid van een sociale zekerheid, zal de 'minst verantwoordelijke' waarschijnlijk nog steeds onverantwoordelijk zijn, bij de totale aanwezigheid van een sociale zekerheid, zal de meest verantwoordelijke nog steeds verantwoordelijk zijn. Het gaat om de grote groep daartussen in, mensen die 'op de marge' leven. Als er 'nog' een beetje sociale zekerheid komt, dan ga ik 'toch minder op mijn geld letten, hoor!' en, omgekeerd, als er 'wat' minder sociale zekerheid komt, dan 'zal ik toch wat beter op mijn geld letten, hoor!' Als u begrijpt wat ik bedoel.

Alweer, het zou kunnen dat u vindt dat de aan- of afwezigheid van deze sociale zekerheid totaal irrelevant is voor het consumentengedrag van individuen. Echter, dan ben ik wel benieuwd naar uw redenering want dat lijkt me iets dat moeilijk te beredeneren valt. Maar het staat u vrij dat toch te doen.

Het lijkt mij echter dat door voortdurende melding dat 'de overheid voor u pensioenen zal zorgen', dat 'er werkloosheidsuitkeringen (al dan niet beperkt in de tijd nodig zijn', dat er 'sociale woningen nodig zijn' en wat weet ik nog allemaal, mensen juist een verlaagde incentive hebben om zelf op hun uitgaven te letten. Indien ze in de problemen komen, dan kunnen ze - het is wettelijk vastgelegd! - naar de overheid stappen en eisen/vragen dat de overheid hen helpt, want ze hebben het nodig! Gelukkig dat de overheid inefficiënt is en dat velen denken: 'laat maar, ik kan het beter zelf doen', anders hadden we, waarschijnlijk, nog meer mensen die zich naar de overheid keerden om 'alstublieft' hen te helpen, want ze hebben het 'nodig'.

Ook het feit dat de overheid het alleenrecht heeft om geld uit te geven, zorgt ervoor dat het 'consumentisme' stijgt. Dat is een eerder technische economische uitleg, maar het komt erop neer dat de overheid geld - uit het niets - kan creëren, waardoor de waarde van al het geld dat in omloop is (uw loon en uw spaargeld) in waarde daalt. Iedereen heeft wel al eens gehoord over 'inflatie', dat ervoor zorgt dat, doorheen de tijd, uw loon aan 'koopkracht' verliest (en, a fortiori, ook uw spaargeld). Indien je er nog 'iets' van waarde aan wilt hebben, is het evident dat je beter sneller consumeert! Immers, als je 'te lang' wacht, dan kan je dat niet meer kopen, omdat het waarde van het geld te veel gezakt is. Alweer, dit is weer zo'n redenering 'op de marge', maar wel eentje die, in mijn ogen klopt. Enfin, als u weet - want hier komt het neer, alleen misschien iets meer verspreid over de tijd - dat u morgen goed x niét meer kunt kopen, dan gaat u het toch vandaag al kopen? Maar hoe 'vroeger' je zaken moet kopen, hoe enerzijds de mogelijkheid vergroot dat het kapot is tegen dat je het effectief nodig hebt en anderzijds hoe groter de kans dat je het uiteindelijk - misschien - zelfs niét nodig hebt! (Alweer, op de marge....) Wie geïnteresseerd is om meer te leren over monetair beleid - en de invloed daarvan op uw loon en spaargeld - kan, bijvoorbeeld, mijn tekst Een argument voor Goud eens doornemen. Het is een, vind ik persoonlijk, goede inleidende tekst dat het probleem toch duidelijk stelt en een coherent alternatief biedt.

Ten derde mogen we ook niet vergeten dat de overheid 1 grote prisonners dilemma is. Immers: iedereen betaalt geld aan de overheid (verplicht: 'belastingen') en nog niet zo'n heel klein beetje. Meer dan de helft van het BNP van België wordt beheerd door de overheid - wat betekent dat wij ook meer dan de helft afstaan. Vermits daar enorm veel geld ligt, is daar natuurlijk een grote bron van geld om 'geld' te verdienen. Allerlei vormen van lobbying om te zorgen dat men subsidies of belastingsvoordelen of 'weet ik veel wat' krijgen, is dan natuurlijk evident. De kans dat je daardoor rijker kan worden, is enorm groot! Natuurlijk zou het veel beter zijn indien niemand bij de overheid ging lobbyen en haar 'democratisch' zou laten functioneren, zonder dat allerlei groeperingen daar gingen bedelen, maar het is voor ieder individu afzonderlijk natuurlijk beter om dat wél te doen, terwijl al de rest het niét doet. Maar door het feit dat héél veel mensen die redenering maken, is er een énorm lobby-werk bij de overheid, waardoor zij steeds middelen nodig heeft, die ze steeds bij nog meer mensen moet halen, etc. (Ik hoop dat de prison-dilemma in deze wel duidelijk is?)

Op basis van deze argumenten zou ik willen stellen dat een vrije markt - eentje zonder sociale zekerheid, zonder geldcreatie en zonder collectivisering van gigantisch veel middelen - ervoor zal zorgen dat mensen een verhoogde incentive hebben om voorzichtig met hun geld om te gaan en, derhalve, meer te sparen voor 'onzekere' tijden. Vermits een verhoogde spaarquota ook zorgt voor de mogelijkheid voor verhoogde kapitaalsinvesteringen, is het natuurlijk nogal wiedus dat er dan ook meer welvaart geproduceerd kan worden! (Maar dat is dan weer economie.) In ieder geval hoop ik te hebben aangetoond dat 'de sociale zekerheid' een van de grootste bronnen is van het huidige 'consumentism' - de houding van: 'koop maar, doe maar op!' Het lijkt me evident dat mensen meer en meer zo'n houding aannemen, als je er voor zorgt dat ze geen eigen verantwoordelijkheid meer hoeven te nemen (cfr. sociale zekerheid) en, nog erger, dat je het veel moeilijker maakt om nog eigen verantwoordelijkheid te nemen (steeds hogere belastingen en de geldcreatie).

Solidariteit onder collectiviteit

Om maar te zwijgen van het feit dat zo'n sociale zekerheid het samen-leven meer en meer onder druk zit. Immers: de overheid heeft er voor gezorgd dat zij - de overheid - 'voor al uw problemen zal zorgen!'. Indien u problemen hebt, ga gewoon naar de overheid, die dat allemaal zal doen verdwijnen als sneeuw voor de zon. U hoeft, natuurlijk, niet te rekenen op uw dierbaren, kom gewoon naar de staat! U hoeft tegen niemand vriendelijk te doen, u mag zo asociaal zijn als u kan, de overheid zal u wel financiëren! Ligt het aan mij of is er wel degelijk een causaal verband te vinden tussen enerzijds steeds meer en meer mensen die 'onvriendelijk' zijn tegen anderen en anderzijds het feit dat steeds meer en meer zaken gefinanciërd worden door de overheid? Vinden jullie het zo'n rare gedachte dat indien persoon x persoon y helpt, dat persoon y dan dankbaar is ten opzichte van x? Ik vind dat zelfs heel evident en positief. Echter, door het feit dat het tegenwoordig allemaal 'collectief' gebeurt, heeft y geen reden meer om 'vriendelijk' te zijn tegen x. Y kan asociaal zijn, y mag 'doen wat hij wil' omdat hij niet afhankelijk is van x, maar van een onpersoonlijke overheid - die sowieso een kennisprobleem heeft over wat voor iemand y is in zijn dagelijkse leven, het enige wat 'de overheid' moet doen, is geld geven, dat genomen wordt van x.

In een vrije samenleving, waar mensen meer afhankelijk zijn van de 'wil' van anderen, is de incentive om sociaal wenselijk gedrag te vertonen, veel groter. Mensen hebben een directere verantwoordelijkheid tegenover elkaar, in plaats via een ongekende en onbekende overheid. Je zou kunnen zeggen dat de vrije samenleving waar ik voor pleit, een enorm belang hecht aan groepsdruk en groepsconformiteit, wat ik, persoonlijk, inderdaad beter vind dan het geweld en de collectivisering van een overheid.

Wie van jullie gaat, trouwens, de sociale zekerheid verdedigen als een efficiënt middel om 'welvaart' te waarborgen en 'zekerheid' te bieden? Immers, door belastingen as such, gaat er in ieder geval al welvaart verloren. Door het feit dat de gigantische sociale zekerheid, zoals we hem hebben, een mastodont is, die de typische overheids-inefficiëntie heeft, gaat er ook, alweer, welvaart verloren. Door de gigantische belastingsdruk worden ook de lagere klasses geraakt, waardoor er netto-geld transfers zijn tussen de 'armen' onderling of zelfs van 'arm naar rijk'. (Het zijn niet de mannen uit de 'ghetto's' die de trein nemen, die elke dag de autostrades nemen, die nood hebben aan culturele subsidies, etc.)

Conclusie

Mijn conclusie lijkt me duidelijk. Los van de economische/efficiëntie discussie - die ik maar eventjes op het laatste aanraak - lijkt de sociale zekerheid mij allerlei ongewenste effecten te creëren waardoor het samen-leven in deze samenleving onaangenamer wordt. Men zegt nog al eens, als kritiek op zij die tégen zo'n collectivisering zijn, dat ze 'a-socialen' zijn. 'Je leeft wel samen, hé!' Maar dat is juist het gehele punt! Wij leven inderdaad samen en mensen zijn in staat om om elkaar te geven - hoe zou er anders ook een sociale zekerheid komen? - waarom het dan collectiviseren en verplichten? Ik hoop dat ik op een overtuigende manier heb aangetoond dat de sociale zekerheid zorgt dat mensen meer 'consumeren' (en minder individuele verantwoordelijkheid opnemen, maar de verantwoordelijkheid op anderen verschuiven) en dat de sociale zekerheid allerlei nefaste gevolgen heeft.

Nog een laatste uitsmijter: natuurlijk kan je zeggen 'maar als het anders zou gebeuren, door betere mensen, dan zou het allemaal zoveel beter zijn!' of 'als ik het had kunnen doen, dan zou het beter zijn' of ... In ieder geval, de gedachte dat 'ander en beter' wel kan, maar de inherente gedachte van 'controle' blijft onaangetast. Zou het, eventueel, kunnen dat een vrije samenleving, waar de overheid niet 'sociaal' is - voor de duidelijkheid: een overheid kan maar 'sociaal' zijn met het geld van anderen... - wél degelijk kan zorgen voor een socialere samenleving. Probeer u dit in te beelden: Je hebt 10 kinderen en jij, als 'begeleider', gaat hen heel de tijd verplichten te delen en zorgen dat Pieter aan Jan een deel van zijn koek moet geven en je gaat ze verplichten dat ze moeten samenspelen en je gaat verplichten dat ze x aantal tijd bij elkaar moeten doorbrengen, etc. Of je kan zeggen: 'je mag elkaar geen pijn doen, elkaar niet bestelen en elkaar niet uitschelden' en je ziet er dan op toe dat ze zich ook aan die minimum regels houden. Welk van deze 2 methoden zal ervoor zorgen dat deze kinderen het beste met elkaar omgaan? Misschien dat de eerste methode fragmentarisch succes heeft, maar over het algemeen zet ik mijn geld in op de tweede manier.

Er zit een spontane orde in de samenleving - dat is nogal evident. Probeer maar eens orde te creeëren in een klas met kinderen, zonder dat ze van zichzelf geneigd zijn om toch een 'beetje' orde te hebben. Ofwel ga je het heel autoritair moeten aanpakken, ofwel ga je falen. Ik zie niet in waar voor een gigantische samenleving dat niet anders is. Een leerkracht kan maar 'orde' hebben, als de klas zélf - de individuen van die klas - neigen naar orde. Een 'buitenstaander' of een 'autoriteit' staat daar machteloos tegenover.