Vertrouwensparadox: een verklaring voor complotdenken en vijandbeelden?

[Bovenbuur]

Om in een samenleving te wonen moeten mensen elkaar zonder bewijs impliciet vertrouwen. Er is geen andere manier. Je moet erop vertrouwen dat de bakker je geen vergiftigd brood verkoopt, dat de stratenmaker geen landmijnen begraaft, dat de leraar van je kinderen hen niet vertelt dat jij een kwaadaardige leugenaar bent. In samenlevingen waar dit vertrouwen ook maar deels ontbreekt, bijvoorbeeld door recente burgeroorlogen tussen verschillende bevolkingsgroepen, heeft dit rampzalige gevolgen voor de samenleving. Het komt dan ook regelmatig voor dat ons vertrouwen geschonden wordt. Een bedrijf blijkt toch geen revolutionaire technologie in huis te hebben, tien jaar lang zijn ze rijk geworden door investeerders voor te liegen. Een politicus neemt op een cruciaal moment toch een ander standpunt in dan in het verkiezingsprogramma stond, of iemand blijkt toch niet van plan te zijn om tijdens de spits rustig naar zijn werk te gaan en begint opeens om zich heen te schieten in de tram.

Gevoelsmatig klopt dit niet. Vertrouwen moet je verdienen, zeggen mensen. Het lijkt een veel logischere opstelling: vertrouw mensen pas als ze zich op zijn minst een stukje bewezen hebben. Het probleem hiermee is, zoals vastgesteld in paragraaf 1, dat dit niet kan. Zelfs mensen die helemaal alleen in een bos in Alaska gaan wonen vertrouwen nog steeds de personen die hun jachtgeweer heeft gemaakt, en de op zijn minst tientallen andere gebruiksvoorwerpen die ze niet zelf gemaakt hebben. Toch denken deze mensen heel graag dat ze van helemaal niemand afhankelijk zijn en alleen zichzelf hoeven te vertrouwen. Eigenlijk denken we dat allemaal wel. Wij zijn geen goedgelovige sukkels tenslotte. Expliciet vertrouwen delen we enkel uit aan mensen die we kennen. Je ziet dat denkbeeld heel goed opdoemen als mensen nadenken over rampscenario's. Het leidt al snel tot fantasieën waarin 90% van de bevolking zich aansluit bij roversbendes, en jij kan alleen op jezelf vertrouwen om er uit te komen. Jullie hebben allemaal weleens een film of serie gezien waarin het idee voor de kijker wordt uitgespeld: beschaving is maar twee gemiste maaltijden dik, daaronder zijn mensen monsters. In echte noodsituaties zie je mensen elkaar vaak juist meer vertrouwen.

Dit levert een paradox op. Of misschien is het wel gewoon een tegenstelling, maar de term paradox is betere click bait. Mensen denken van zichzelf dat ze iemand pas vertrouwen als ze bewijs gezien hebben, maar gaan in de praktijk heel ver in het vertrouwen van wildvreemden, omdat een samenleving nou eenmaal zo werkt. We vinden dat mensen standaard niet te vertrouwen zijn, maar we vertrouwen mensen wel standaard. Dit maakt het extra pijnlijk als we dan toch bedrogen worden, en daarom nemen we die zaken ook zo hoog op. Als een ziekte honderd mensen dood is dat gewoon een ziekte, dat is wat ziektes doen. Maar als een dokter door nalatigheid een patient ombrengt, daar kunnen we pissig over worden. Hierom accepteren we met zijn allen wel honderden verkeersdoden per jaar, en zelfs tientallen moorden zolang ze maar in de relationele sfeer zitten of afrekeningen binnen het criminele circuit zijn, maar is elke terrorist er een teveel. Zij misbruiken expliciet ons impliciete vertrouwen.

Mijn hypothese is nu dat heel veel van de maatschappelijke problemen van de moderne tijd sterk te maken hebben met deze paradox. Neem een complottheorie als "de maanlanding was in scene gezet". Wanneer ik die tegenkom en niet besluit om stilletjes weg te sluipen leg ik meestal uit hoeveel mensen er wel niet in het complot zouden moeten zitten, bij NASA, bij vele toeleverende bedrijven, bij observatoria over de hele wereld en daarmee dus ook bij de Russen. En daarna dus nog alle mensen die de boel daadwerkelijk in scene gezet zouden hebben. Het gaat dan over een complot van op zijn minst tienduizenden mensen. Ik wordt dan altijd heel blij met mezelf dat ik zo'n goed argument heb, zo'n groot complot zou tenslotte nooit stil gehouden kunnen worden. Waar ik nooit rekening mee gehouden heb is dat dit argument voor sommige mensen helemaal niet als een argument telt. Zo'n complot kan je makkelijk stil houden, mensen zijn tenslotte in beginsel niet te vertrouwen.

Of neem vaccins: je kan duizenden onderzoeken op een rijtje zetten over hoeveel mensen er dood gingen aan virale ziektes voor vaccins en hoe veilig vaccins zijn, maar die onderzoeken zijn alleen maar geldig als we de gemiddelde farmaceutisch wetenschapper kunnen vertrouwen. Als mensen standaard niet te vertrouwen zijn zeggen al die studies helemaal niks. Ze zijn misschien iets meer waard dan het woord van een anonieme internet reaguurder, omdat je van die laatste niet weet of je hem kan vertrouwen en ook niet of hij iets van gezondheidswetenschappen af weet. Maar de uitspraken van die aardige buurvrouw die bewezen heeft betrouwbaar te zijn met jouw huissleutel, die tellen wel. Neem dit nu samen met dat bedrogen worden extra pijnlijk is. Baby's en immunodeficiente personen die omkomen door kinderziektes, dat hoort bij het level, vaccins die mogelijk eventueel autisme kunnen veroorzaken (spoiler alert: kunnen ze niet), dat zou een vertrouwensbreuk zijn, dan zijn we bedrogen, en bedrogen worden willen we niet.

Mijn gedachte is dat veel van de bizarre complotachtige denkbeelden die aan terrein winnen ontstaan doordat mensen op een niveau doorhebben dat ze elkaar meer vertrouwen dan ze kunnen verantwoorden. Dus ze besluiten om mensen minder te vertrouwen, met alle gevolgen van dien.

Het gaat hier overigens voor de duidelijkheid niet over het vertrouwen in individuele personen die je kent. Iemand kan best alleen maar aardige personen kennen en hen allemaal vertrouwen maar toch naar onbekenden toe standaard wantrouwend zijn. Of andersom. De twee kunnen aan elkaar gelinkt zijn, bijvoorbeeld bij iemand die niemand vertrouwd omdat zijn eigen familie allemaal oplichters zijn, maar heel vaak is er geen verband. Het gaat tenslotte om een aanpassing van de basishouding naar vreemden, over mensen die je kent heb je informatie, daar gaat de basishouding niet voor op.

Voor sommige denkbeelden moet je de manier van denken veel verder doortrekken dan voor anderen. Neem het idee van een platte aarde. Iedereen in de hele wereld die weet hoe coördinaten werken, wat het Coriolis effect is of waarom seizoenen doen wat ze doen kan je vertellen dat de aarde rond is. De helft van de wereldbevolking moet in het complot zitten wil het idee van een platte aarde werken. Dat is een van de redenen dat het ondanks veel media aandacht omdat het zo'n stom idee is toch relatief weinig serieuze aanhangers kent. Mijn verwachting is overigens wel dat je onder flat earthers heel veel mensen zal vinden die ook in complottheorieën en andere onzin geloven die niks met een platte aarde te maken heeft. Dit juist omdat zij zo extreem zijn in hun afwijzen van de standaard betrouwbaarheid van mensen.

En omdat deze post pas veel te lang is: ik denk dat zaken als terrorisme en andere vormen van vermeende stammenstrijd ook hiermee te maken hebben. Je moet mensen vertrouwen om te functioneren in de maatschappij maar je hebt opgemerkt dat dit niet klopt met je persoonlijke waarden, je wilt mensen standaard niet vertrouwen. Een mogelijke oplossing van de paradox? Baken een groep af waar zoveel mogelijk van de mensen waar jij dagelijks op vertrouwd inzitten, maar de rest van de wereld niet. Mijn bakker is een Hutu, de stratenmakers zijn Hutu's, de leraar van mijn kinderen is een Hutu, die moet ik kunnen vertrouwen, maar de gemiddelde mens is een rotzak, dus Tutsi's moeten wel eikels zijn. Het is een qua logica bijna geheel kloppende oplossing van de paradox. Hij komt niet overeen met de werkelijke situatie, maar hij levert een hele mooie manier op om onze twee verschillende instincten over het omgaan met vreemden te verenigen. En hij is extra effectief juist omdat vertrouwensbreuken zo zwaar opgevat worden. Als er af en toe een immigrant tussenzit die een westerling vermoord is dat al het bewijs dat nodig is, we hebben de betrouwbare en onbetrouwbare groepen kunnen onderscheiden.

Ik dacht altijd dat je een complete moorddadige psychopaat moest zijn om in een land als België, Nederland of Marokko te wonen en te bedenken dat je het hier zo slecht hebt dat het veel beter zou zijn als je ergens in een kapotgeschoten woestijn baby'tjes gaat vermoorden en piloten gaat verbranden om na de overwinnen samen met alle andere moorddadige psychopaten de perfecte maatschappij op te bouwen op basis van strenge religieuze leefregels. En... oké, ik denk nog steeds dat je een complete moorddadige psychopaat moet zijn om terrorist te worden. Lijkt me ook vrij zelf-evident. Maar dit kan wel helpen een deel van hun psyche te verklaren. Er is behoefte aan een groep die betrouwbaar is, omdat je anders niet je leven kan leven en tegelijkertijd aan je behoefte aan wantrouwen kan voldoen. Hoe meer afgesloten van de rest van de wereld die groep is, hoe beter. Hé, kijk nou, in Syrië zit een bende psychopaten die nauwelijks contact hebben met andere mensen, het zou wel een hele elegante oplossing van de paradox zijn als die nou eens betrouwbaar zouden wezen...

[Guinevere]

Vertrouw op God. Zoek God en probeer een vertrouwensrelatie met Hem op te bouwen.
Elke mens wordt 'getest' in 't leven, de één al wat meer dan de andere, maar dit is geen reden om te wanhopen (aan de genade van God).
Als er u iets goed overkomt, is dit voorbestemd, als u iets slecht overkomt, ook. Bij het slechte heb je meestal zelf ook fouten gemaakt. Je kan in een bepaalde situatie natuurlijk wel bidden... Bidden kan je lot veranderen.
En denk ook niet dat je straffeloos andere mensen kan voorliegen of bedriegen. De (af-)rekening zal u op een dag worden gepresenteerd. Doe een ander niet aan wat je niet wil dat jou zelf overkomt. Een eerlijke houding begint bij jezelf. Meer dan dat en voor de rest vertrouwen op God kan je niet doen.

Wat betreft het vertrouwen van de medemens: ja, er is vertrouwen tot op zekere hoogte maar dus nooit 100%. En daarbij ben je geneigd je eigen bevolkingsgroep meer te vertrouwen dan anderen.

[Anna List]

Oorspronkelijk geplaatst door Guinevere

Vertrouw op God. Zoek God en probeer een vertrouwensrelatie met Hem op te bouwen.
Elke mens wordt 'getest' in 't leven, de één al wat meer dan de andere, maar dit is geen reden om te wanhopen (aan de genade van God).
Als er u iets goed overkomt, is dit voorbestemd, als u iets slecht overkomt, ook. Bij het slechte heb je meestal zelf ook fouten gemaakt. Je kan in een bepaalde situatie natuurlijk wel bidden... Bidden kan je lot veranderen.
En denk ook niet dat je straffeloos andere mensen kan voorliegen of bedriegen. De (af-)rekening zal u op een dag worden gepresenteerd. Doe een ander niet aan wat je niet wil dat jou zelf overkomt. Een eerlijke houding begint bij jezelf. Meer dan dat en voor de rest vertrouwen op God kan je niet doen.

Wat betreft het vertrouwen van de medemens: ja, er is vertrouwen tot op zekere hoogte maar dus nooit 100%. En daarbij ben je geneigd je eigen bevolkingsgroep meer te vertrouwen dan anderen.

hoe werkt dat juist?

vertrouw op jezelf.