Kan men spreken van een seculier westen?

[Den Duisteren Duikboot]

Secularisatie behelst grosso modo drie bewegingen:

1. Een scheiding tussen de seculiere sfeer (i.c. de staat) en de religieuze sfeer (i.c. de kerk).
2. De uitdoving van het geloof en de daaraan verbonden praktijken.
3. De terugtrekking van het religieuze naar de private sfeer.

Het moge duidelijk zijn dat, als er in Europa al sprake is van een secularisatieproces, dit proces zich niet in alle landen of regio's simultaan voltrekt en dat de hierboven aangehaalde deelaspecten evenmin simultaan plaatsgrijpen binnen één land of regio. In de VS zien we bovendien m.n. op de twee laatste punten ingrijpende verschillen met Europa als geheel.


Wat (1) betreft is Frankrijk wellicht het verst gegaan in het afsnijden van de beïnvloeding tussen kerk en staat. In 1882 werden school en religie al van elkaar gescheiden. Dat is geen toeval, aangezien het onderwijs een cruciale rol speelde in de culturele homogenisering en gelijkmaking van de Fransen en dus primair ten dienste stond van de staat (wat andere loyauteiten ongewenst maakte). Dit neemt niet weg dat private, katholieke scholen in Frankrijk overheidssubsidies ontvangen.

Elders zijn de scheidslijnen veel minder dik getrokken. In een aantal protestantse landen leven staatskerken voort (Noorwegen, Groot-Brittannië). Duitsland financiert de verschillende religies op haar grondgebied via een kerkbelasting. In Griekenland valt de nationale identiteit nog sterk samen met het orthodoxe christendom, zodat deze religie een bijzondere, bevoorrechte positie geniet in bijvoorbeeld het onderwijs (een curieuze uitzondering in Thracië daargelaten). In Europa heeft één religie zich zelfs in een eigen (niet-klassiek) staatje gematerialiseerd (Vaticaanstad).

Merk overigens op dat in de VS de scheiding tussen kerk en staat vrij strikt wordt nageleefd. Op publieke scholen is zelfs geen plaats voor een apart vak "godsdienst" (noch in een wetenschappelijke, noch in een confessionele benadering). De motivatie is echter omgekeerd aan de Europese: de religie moet gevrijwaard blijven van invloeden van de staat. Dat neemt niet weg dat in de Amerikaanse retoriek en cultuur religie nooit ver weg is ("In God we trust", "May God bless America", etc.). Denominaties treden bovendien op als actieve partners van de overheid, o.a. - maar niet onomstreden - op het vlak van de sociale welvaartspolitiek.

Ook wat (2) betreft is Europa nog lang niet seculier. Het kerkbezoek neemt zowat overal af, maar de steun voor de Kerk als instituut leeft vrolijk verder. In Duitsland dragen belastingbetalers maar al te graag bij aan "hun" kerkelijk instituut omdat de mening wijdverbreid is dat dit instituut een nuttige publieke bijdrage levert aan de samenleving (caritas, begeleiding van belangrijke scharniermomenten in ons leven zoals geboorte, huwelijk en dood, waakhonden van morele waarden én de idee dat de nationale identiteit wortelt in een gemeenschappelijke religieuze achtergrond en geschiedenis). De meeste kerken sluiten "ontrouwe" kerkbezoekers doorgaans ook niet uit en zijn maar al te bereid deze mensen bij te staan wanneer ze daarom vragen. De kerk is verworden tot een "publiek goed": net zoals maar weinig mensen morren over geld dat de overheid aan theaters besteedt, ook al gaan maar weinig mensen er regelmatig naartoe, zo vinden we het ook goed dat de kerk blijft bestaan.

De Oostenrijkse socioloog Paul Zulehner ziet slechts in twee Europese regio's zoiets als een "gevestigd atheïsme": Tsjechië en Oost-Duitsland (waar het religievijandige communisme in niet geringe mate aan heeft bijgedragen). Daarentegen zal niemand ontkennen dat bijvoorbeeld ook Spanje na de val van de dictatuur in ijl tempo seculariseerde. Als religie al in opmars is, dan gebeurt dat vooral in migrantengemeenschappen.

Opvallend hier is dat in de VS, waarvan niemand zal betwisten dat het een modern land is, religie nauwelijks op z'n retour is. Het dynamisme van de talloze denominaties trekt nog steeds massa's (actieve) gelovigen aan. Zowel Al Gore als John Kerry heeft z'n verkiezingsnederlaag tegen George W. Bush voor een belangrijk deel te wijten aan onvoldoende voeling met de religieuze kiezer. 90% van de Amerikaanse kiezers labellen zichzelf als religieus.

Op het vlak van (3) zijn de verschillen tussen de VS en Europa misschien nog het scherpst: terwijl in bijvoorbeeld Vlaanderen "geloven" zelfs met een zekere schaamte is omgeven (je wordt al snel weggezet als dom, naïef of achterlijk) is het in de VS een belangrijke "marker" voor de eigen identiteit, die niet onder stoelen of banken wordt gestoken. Religie wordt er bij voorkeur collectief beleefd, open en bloot, en religieuze organisaties mengen zich graag in het publieke debat (ten goede of ten kwade).

In Europa neigen steeds meer gelovigen naar een vorm van "believing without belonging". Dalende kerkbezoeken wijzen dus niet per se op een dalend geloof. Evengoed zijn ze te wijten aan een de-institutionalisatie of "privatisering" van het geloof, dat ten gevolge daarvan ook diffuser en idiosyncratischer wordt. Wie gelovig is, zwijgt daar vaak zedig over. Schoorvoetend duikt een tegenbeweging op, vooral onder jongeren.

De uitzondering op die schuchterheid zijn vooral de moslims, die door katholieken soms als concurrenten worden gezien en soms als bondgenoten. Zij hebben religie weer op het publieke plan gebracht en de bestaande omgang van de Europese landen met religie en het leidende motief daarin - het ideaal van de laïcité, zo gekoesterd door een seculiere elite - in vraag gesteld. De uitkomst daarvan is onzeker. Zeker is dat velen zich onwennig voelen bij die "terugkeer" van de religie in de publieke sfeer. De houding van de katholieke gelovigen zou hier wel eens een doorslaggevende factor kunnen zijn.


Ten besluite kunnen we stellen dat het westen lang niet zo seculier is als het zelf beweert. Het heeft onmiskenbaar religieuze tradities die op verschillende niveaus nog steeds hun invloed doen gelden op ons denken en handelen en op onze instellingen. Dit verklaart meteen ook waarom zich een schijnbare herwaardering doet gelden van de religieuze wortels van Europa n.a.v. het debat over de vermelding (al dan niet) van "joods-christelijke wortels" in de preambule van de Europese Grondwet.

Om die reden lijkt het mij dan ook onzinnig zich tegenover bijvoorbeeld theocratische modellen (Saoudi-Arabië, Iran en consoorten) op te stellen als het "seculiere" alternatief. Dat zijn we niet, of in elk geval niet in die extreme mate. We kunnen juist aan deze landen tonen dat religie en democratie, alsook religie en moderniteit, perfect samen kunnen gaan; dat het opheffen van de theocratie niet tot een goddeloze wereld hoeft te leiden. Dat veronderstelt natuurlijk in de eerste plaats dat we erin slagen op een meer ontspannen manier om te gaan met onze eigen religieuze achtergrond, dispositie en pluraliteit.