Het onvermogen van moslims tot kritisch denken

[Spolpoel]

Irshad Manji is de luis in de baard van de imam. In 'The Trouble with Islam', ongelukkig vertaald als 'Het islamdilemma', trekt de Canadese moslima van leer tegen de Arabische kolonisatoren die hun tribale zeden aan alle moslima's opdringen. Manji klaagt ook de slachtoffermentaliteit van de moslims en de hypocrisie in de Palestijnse kwestie aan.
Dat Irshad Manji (35) in Canada op straat wordt herkend, komt vooral door de televisie. Na de publicatie van haar debuut 'Risking Utopia: On the Edge of a New Democracy' (1997), was ze drie jaar producer en presentator van het programma 'Queer Televison' op de jongerenzender Citytv. 'Via het internet waren we wereldwijd te bekijken en dus kregen we veel enthousiaste reacties uit landen waar een programma over de homofiele cultuur onmogelijk is. Nu maak ik bij TVOntario het programma 'Big Ideas', dat zich tot studenten richt. Het is leuk om iets anders te doen, want ik word niet graag gereduceerd tot mijn seksuele geaardheid.'

Als vierjarige peuter was Manji met haar Aziatische ouders het Uganda van Idi Amin ontvlucht. Enkele jaren later werd ze in de buurt van Vancouver van het plaatselijke koranschooltje, de medresse, gestuurd omdat ze te veel kritische vragen stelde. Maar ze bleef zich op eigen houtje verdiepen in haar godsdienst, wat resulteerde in een ongenadige diagnose van de kwalen van de islam. 'Het probleem met de islam is dat de letterlijke lezing de hoofdstroming is geworden', licht de Canadese tijdens haar bezoek aan Antwerpen toe. 'Er zijn in alle religies fundamentele strekkingen, maar alleen in de islam is het main stream. Moslims krijgen ingeprent dat de koran, die na de thora en de bijbel kwam, de finale en perfecte openbaring is van Gods wil, zonder contradicties, inconsistenties en menselijke toevoegingen. [size=6]Zelfs gematigde moslims lijden aan een suprematiecomplex dat het vermogen om kritisch te denken tenietdoet.[/size] Vragen stellen over het heilig boek, is voor de meesten ondenkbaar.'


Vijandigheid

Een kritische, lesbische moslima, roept dat niet veel vijandigheid op?

Irshad Manji: 'Reken maar, zowel van fundamentele christenen als moslims. Maar als fundamentele christenen me onder vuur namen met bijbelcitaten, sprongen andere christenen op de bres, zeggende dat er ook tolerante interpretaties mogelijk zijn. De moslims die me verketterden, kregen nooit weerwerk van andere moslims. Dat is het verschil. Nochtans zijn er veel moslims die homoseksualiteit niet des duivels vinden, maar in onze godsdienst grijpt men nooit de gelegenheid aan om een discussie te beginnen.'

'Ik krijg ook doodsbedreigingen, maar ik laat me geen angst aanjagen. Voor mijn vriendin, mijn moeder en mijn vrienden moet ik mijn verantwoordelijkheid nemen en dus heb ik een huis in Toronto met kogelvrij glas en een uitstekend beveiligingssysteem. Soms, uitzonderlijk, doe ik een beroep op een lijfwacht. Ik zou niet geloofwaardig zijn als ik me altijd zou omringen met lijfwachten. Ik wil jonge moslims bewijzen dat van mening verschillen met je imam niet je dood hoeft te betekenen.'

Uw boek is opgevat als een open brief aan uw medemoslims. U geeft hun er onder meer van langs omdat ze kritiek hebben op Amerika en het Westen. Is dat onterecht?

Manji: 'We kunnen niet blijven doorgaan met het Westen en Israël de schuld te geven voor de crisis in de islam. In de voorbije zestig jaar zijn meer moslims omgebracht door andere moslims dan door de zogenaamde imperialistische mogendheden. De jongste tien jaren zijn in Algerije alleen 100.000 moslims afgeslacht in de strijd tussen islamisten en hun socialistische vijanden. In de Libanese burgeroorlog gingen 150.000 levens verloren, de slachtoffers waren vooral Palestijnen. Dat is tien keer het aantal doden dat viel onder Israëlisch vuur in de voorbije vijftig jaar.'

En dan de hypocrisie over de Palestijnse kwestie. Waarom behandelt Libanon de Palestijnen als uitschot?

'Koeweit heeft na de eerste Golfoorlog duizenden Palestijnen het land uitgedreven omdat Saddam zijn steun betuigd had aan het Palestijnse volk. Het enige Arabische land waar Palestijnen volwaardige burgers zijn, is Jordanië. En dan heb ik het nog niet gehad over de corruptie van de Palestijnse leiders die bij elke vredesvoorstel hebben nagelaten om hun bevolking te raadplegen. Kijk, van de vijf vingers aan een hand, kun je er één beschuldigend uitsteken naar de VS en een andere naar Israël, maar die andere drie zouden naar onszelf moeten wijzen. Waarom denken moslims dat ze perfect zijn? Waarom negeren we de koranpassage die zegt 'God verandert niet wat in de mensen is, zolang ze zelf niet veranderen wat in henzelf is'?'

U hebt het niet alleen over een meerwaardigheidsgevoel maar ook over een minderwaardigheidscomplex bij de moslims. Hoe is dat te rijmen?

Manji: 'Het meerwaardigheidscomplex heeft betrekking op de koran, maar we koesteren een slachtoffermentaliteit als het over onszelf gaat. Een zeer gevaarlijke combinatie: enerzijds vinden moslims het vanzelfsprekend dat ze de heersers van de wereld zijn, maar anderzijds moeten ze vaststellen dat ze het niet meer zijn. Dus moet er een wereldwijde samenzwering tegen ons bestaan. Zelf kunnen we niets verkeerds gedaan hebben want we volgen de koran. Dus zijn het de anderen, de VS en de joden op kop.'

'De frequentste persoonlijke aanval van medemoslims is dat ik een agente van de Mossad ben. Zoiets kun je alleen met humor bekampen, dus antwoord ik dat het dan wel onbetaald is. Het ernstige antwoord is dat ik voor religieuze hervorming vecht van toen ik nog een kind was.'

Is de koran, ondanks de contradicties en de vele mogelijke interpretaties, toch niet richtinggevend voor uw leven?

Manji: 'In zekere zin heb je gelijk. Het is ironisch dat ik, dankzij de vrijheid die ik in het Westen heb genoten om de koran te onderzoeken, een moslim ben gebleven. Als ik in de medresse de voorgekauwde kost had moeten blijven slikken, dan was ik in mijn hart zeker een atheïst geworden. De islam die ze daar onderwezen, doordrenkt van discriminatie, vooroordelen en haat, kon ik niet aanvaarden. Maar door zelf de koran te lezen, zag ik dat het zoveel meer is dan ons wordt voorgehouden. Mijn interpretatie van de koran is de volgende. Ten eerste: alleen God kent de volle waarheid. Ten tweede: het komt alleen God toe om ongeloof te straffen, aangezien hij alleen de volle waarheid van alles kent. Ten slotte volgt daaruit dat moslims de nederigheid hebben om iedereen de vrijheid te gunnen om te exploreren. Deze interpretatie past bij mijn pluralistische opstelling. Agnostici, seculieren, feministen, humanisten en alle andere -isten verwelkom ik graag in mijn leven.'

Maar hebt u de koran nodig om tot die wijsheid te komen?

Manji: 'Als logisch denkend mens heb ik de koran, de bijbel of de thora niet nodig, net zo min als ik een feministische handboek nodig heb om te beseffen dat gelijkwaardigheid een behartigenswaardige zaak is. Maar ik ben geboren in de islam en ik meen dat het de moeite loont om binnen het geloof te blijven. Al was het maar vanwege de legitimiteit medemoslims ervan te overtuigen dat er een andere manier is om je geloof te beleven. Voor de meeste moslims is geloof hetzelfde als dogma's. Maar vragen betekenen geen bedreiging voor het geloof, wel voor dogma's. Als ik geen enkele zin tot hervorming kan ontwaren, zal ik mijn geloof, uit gewetensnood, wel moeten verlaten. Maar zolang mijn integriteit intact blijft, stap ik er niet uit.'

Itjihad

U stelt een 'Itjihad' voor. Wat mag dat zijn?

Manji: 'Weinig moslims weten dat de islam een traditie heeft gekend van kritisch en onafhankelijk redeneren, die Itjihad werd genoemd. In islamitische Spanje bestonden niet minder dan 135 denkscholen. De geleerden onderwezen een kritische geest. In Cordoba waren er duizend jaar geleden 70 bibliotheken. Ik moedig mijn medemoslims aan om die traditie van kritisch denken opnieuw te ontdekken. De sterkte van mijn boodschap is dat ik moslims niet dwing om een vreemde denktrant te importeren. Maar van de kritische geest van Itjihad hebben ze in de medresse helaas nooit gehoord.'

'De imperialistische islam pakte het ten tijde van de Itjihad strategischer aan dan het imperialistische christendom. Wanneer moslims een gebied veroverden, stonden ze joden en ketterse christenen toe om hun geloof te belijden. Daar was bij de kruisvaarders geen sprake van. Het voordeel voor de islamitische veroveraars was dat ze op minder weerstand stuitten. Er was ook samenwerking: joden werden in die tijd militaire adviseurs, diplomaten, dokters, bankiers en leraars en hun rabbijnen konden voor het eerst in de geschiedenis hun leer openlijk uitdragen onder joden over de hele wereld (ze leefden voor negentig procent onder islamitische heersers). Helaas was het in de praktijk geen perfecte harmonie. De joden en christenen waren niet gelijkwaardig, ze werden beschouwd als tweederangsburgers. 'Het pact van Umar' verplichtte joden en christenen onder andere om zich met symbolen op hun klederen te onderscheiden van moslims. Het was hun ook verboden hun tempels tegen verval te beschermen. Tussen haakjes: de wet dat de koptische christenen in Egypte de president toestemming moesten vragen om onderhoudswerken aan hun kerken uit te voeren is nog maar zes jaar geleden afgeschaft.'

Is de Itjihad dan wel geschikt om een hervorming op gang te brengen?

Manji: 'Het suprematiecomplex hoeft geen hoeksteen te zijn van de islam, het is een erfenis van de Arabische cultuur. Ik spreek in dat verband van 'foundamentalisme' om aan te geven dat ze de islam willen terugvoeren naar het ontstaansmoment in de zevende eeuw. Een tijd met een cyclus van geweld en vetes tussen stammen, die vrouwen zagen als bron van verleiding en kwaad. Het foundamentalisme gaat ervan uit dat, nadat veroveraars zoals berbers, Mongolen en kruisvaarders de intellectuele erfenis vernietigd hadden, de enige glorie die het nog kan claimen het stichtingsmoment van de islam is. Volgens 'foundamentisten' kan niemand zo dicht bij God komen, geografisch en spiritueel, dan de Arabieren. Die Arabische arrogantie verklaart de degeneratie van de islam.'

Waarom wordt die Arabische arrogantie de laatste tijd zo gretig geaccepteerd in Azië?

Manji: 'Ik wou dat ik daar een coherent antwoord op had. De oliedollars van de Wahabieten, die een mondiale jihad ondersteunen, zullen in arme gemeenschappen van Maleisië, Indonesië, India en Pakistan, zeker een rol hebben gespeeld. En de vreselijke medresses zijn vaak de enige uitweg om je kinderen te onderwijzen. De jongens komen er niet met kennis, maar vol haat naar buiten. Door de globalisatie hebben vele moslims ook het gevoel dat hun leven gefragmenteerd is, vandaar de drang om deel uit te maken van een grotere gemeenschap, in dit geval helaas een grotere woestijnstam, en aan te sluiten bij een grotere strijd. Ik analyseer alleen maar, ik rechtvaardig het niet. Mijn hart breekt als ik vrouwen in Maleisië en Indonesië hoor klagen dat het 15 jaar geleden ondenkbaar was dat men hen dwong om de djilbab te dragen, of dat ze toestemming zouden moeten vragen om te reizen.'

Aanzet tot hervorming

Wat verhoopt u daar met de operatie Itjihad aan te veranderen?

Manji: 'Operatie Itjihad wil moslimvrouwen steunen in kleinschalig ondernemerschap. Het is een vorm van economische ontwikkeling die het kritisch denken over de islam stimuleert en een aanzet kan zijn tot een liberale hervorming. Ontwikkelingsorganisaties en rijke landen moeten kleine leningen toestaan als startkapitaal voor moslima's die willen produceren voor de eigen gemeenschap. De eigen inkomsten zullen de door het tribalisme gedomineerde positie van de vrouw veranderen, ze zullen geletterd worden en zelf de koran kunnen lezen zodat ze zich al die vernederingen niet langer door de strot moeten laten rammen. Ze zullen, zoals in Kabul, hun eigen schooltjes kunnen oprichten, onder de slogan 'onderwijs een jongen en je onderwijst alleen de jongen, onderwijs een meisje en je onderwijst de hele familie'. In tegenstelling tot mannen, die eerst hun eigen behoeften bevredigen, zal het inkomen van de vrouwen de hele familie ten goede komen.'

'Het is geen nieuw idee, Mohammed Yunus heeft het met succes beproefd met zijn Grameen Bank in Bangladesh. En het westen heeft er een verlicht eigenbelang bij om Arabische moslims te helpen zich aan te passen aan een pluralistische maatschappij voor ze hier in grote aantallen neerstrijken.'

Eric BRACKE
Irshad Manji, Het islamdilemma, 2004, Utrecht, A.W. Bruna Uitgevers, 222 blz., 16,95 euro, ISBN 90-299-8816-3

[Laudi]

Hallucinant , toch