Heel-Nederland, de laatste halte voor de belgicisten

[ossaert]

Oorspronkelijk geplaatst door Jan van den Berghe

???

Wat dan wel???

Onder invloed van het rationele protestantisme hebben de katholieke theologen hun eigen leer ook moeten rationaliseren, systematiseren en beargumenteren. Of dat een goede evolutie was, valt misschien nog te betwijfelen, omdat ze aanleiding heeft gegeven tot het legalistisch denken dat bijvoorbeeld in de zondenleer nog steeds primeert. De kerkkritiek van Luther c.s. vond haar weerklank in het Concilie van Trente, waarin geprobeerd werd om de aangeklaagde misstanden uit te bannen (o.a. residentie- en visitatieplicht) en voor een betere catechisatie te zorgen. Nadelig was dan weer dat veel van die maatregelen gericht waren op het uitoefenen van controle en repressie (maar daar kan ik als hedendaags historicus niet over klagen, omdat ze daarmee schitterende bronnen hebben nagelaten). Geen onverdeeld succes, kortom, maar wel hervormingen.

[Hertog van Gelre]

Oorspronkelijk geplaatst door Jan van den Berghe

???

Wat dan wel???

Ja hallo zeg Jan, ten eerste de stellingen, het waren er 95. Ik zie de RKK geen aflaatbrieven meer verkopen, u wel? Daarbij is Luthers theologie m.b.t. rechtvaardiging en vrije wil van grote invloed geweest binnen de RKK

Theologische geschriften genoeg die aantonen dat Luther (en trouwens ook het humanisme) hun invloed hebben gehad. Ik ben geen theoloog en ga me zeker niet storten in een gedetailleerde discussie.

[ossaert]

Oorspronkelijk geplaatst door Jan van den Berghe

Ho! Ho! Ho! Dat is wel heel scherp door de bocht! Al ooit gehoord over het despotisch regime van Calvijn? En de overdraagzaamheid tegenover de remonstranten? Of hoe Luther mensen met andere inzichten aan de meedogenloze hand van de staat overleverde? Of hoe de wederdopers werden vervolgd door de andere protestanten en Menno en de zijnen werden behandeld?

De reformatoren waren even hard wat dat betreft als de RKK: wie een andere stem durfde te horen, werd vervolgd. Tot de dood toe!

Ik denk dat Dimitri alludeert op de gewetensvrijheid die in de Republiek heerste, maar die was inderdaad niet ingegeven door theologische, maar vooral door pragmatische redenen. De calvinistische kerk, die geen staats-, maar een 'publieke' kerk was, stond eenvoudigweg niet sterk genoeg in het noorden om zich als enige kerk door te drukken. 'Godsdiensvrijheid' werd duidelijk afgewezen, over de hele lijn.

[Jan van den Berghe]

Oorspronkelijk geplaatst door ossaert

Onder invloed van het rationele protestantisme hebben de katholieke theologen hun eigen leer ook moeten rationaliseren, systematiseren en beargumenteren. Of dat een goede evolutie was, valt misschien nog te betwijfelen, omdat ze aanleiding heeft gegeven tot het legalistisch denken dat bijvoorbeeld in de zondenleer nog steeds primeert. De kerkkritiek van Luther c.s. vond haar weerklank in het Concilie van Trente, waarin geprobeerd werd om de aangeklaagde misstanden uit te bannen (o.a. residentie- en visitatieplicht) en voor een betere catechisatie te zorgen. Nadelig was dan weer dat veel van die maatregelen gericht waren op het uitoefenen van controle en repressie (maar daar kan ik als hedendaags historicus niet over klagen, omdat ze daarmee schitterende bronnen hebben nagelaten). Geen onverdeeld succes, kortom, maar wel hervormingen.

Dat is nu echt larie, hoor. De systematisering is al gebeurd door de scolastici (denken we maar aan de verschillende summa theologiae die in de middeleeuwen, waaronder die van de heilige Thomas van Aquino, het licht zagen).

Legalistische denken over de zonde? Bij mijn weten bestonden er al "zondenspiegels" in de middeleeuwen.

Met die leer heeft dit alles niets te maken. Dat er een betere pastoraal werd ontwikkeld sedert het optreden van Luther is wel waar, maar dat heeft niets met de leer (dogmatiek) te maken.

[ossaert]

Oorspronkelijk geplaatst door Hertog van Gelre

Ja hallo zeg Jan, ten eerste de stellingen, het waren er 95. Ik zie de RKK geen aflaatbrieven meer verkopen, u wel? Dan is Luthers theologie m.b.t. rechtvaardiging en vrije wil van grote invloed geweest binnen de RKK

Theologische geschriften genoeg die aantonen dat Luther (en trouwens ook het humanisme) hun invloed hebben gehad. Ik ben geen theoloog en ga me zeker niet storten in een gedetailleerde discussie.

De aflaten bestaan nog hoor... enfin, ze zijn nooit afgeschaft. In sommige kerken kon je ze nog tot vrij recent kopen, heb ik me laten vertellen, terwijl er ook nog voor bepaalde gebeden of bedevaarten aflaten worden toegekend. Ikzelf weet nog zeker één kerk vlakbij het dorp waar ik opgroeide waar je volgens een oud bord dat er hangt 'één volle aflaat' krijgt door een gebed te bidden voor Sint-Job (of een andere heilige). De kerk werd gebouwd in 1906 en het bord ziet er ook ongeveer van die periode uit.

[Jan van den Berghe]

Oorspronkelijk geplaatst door Hertog van Gelre

Ja hallo zeg Jan, ten eerste de stellingen, het waren er 95. Ik zie de RKK geen aflaatbrieven meer verkopen, u wel? Daarbij is Luthers theologie m.b.t. rechtvaardiging en vrije wil van grote invloed geweest binnen de RKK

Theologische geschriften genoeg die aantonen dat Luther (en trouwens ook het humanisme) hun invloed hebben gehad. Ik ben geen theoloog en ga me zeker niet storten in een gedetailleerde discussie.

Aflaatbrieven waren nooit een deel van de leer van de Kerk. Wel een misbruik dat erin was geslopen. Er werd gesproken over de leer. En er bestaan nog altijd aflaten, mocht u dat niet weten.

Luthers leer over vrijheid en rechtvaardiging heeft geen enkele invloed gehad op de leer van de Kerk, om de eenvoudige reden dat heel die zaak al eerder was uitgewerkt door de scolastici. Thomas van Aquino heeft in zijn Summa het heel uitgebreid over de vrije wil van de mens en diens vrijwillige medewerking aan het heil.

U mag me altijd naar een van die geschriften verwijzen waar de invloed van Luther te bemerken valt... Natuurlijk bestaan er polemische werken waar Luther ter sprake komt en zijn stellinge worden bestreden, maar dat is nog steeds iets anders dan wat u ervan maakt.

[Jan van den Berghe]

Oorspronkelijk geplaatst door ossaert

De aflaten bestaan nog hoor... enfin, ze zijn nooit afgeschaft. In sommige kerken kon je ze nog tot vrij recent kopen, heb ik me laten vertellen, terwijl er ook nog voor bepaalde gebeden of bedevaarten aflaten worden toegekend. Ikzelf weet nog zeker één kerk vlakbij het dorp waar ik opgroeide waar je volgens een oud bord dat er hangt 'één volle aflaat' krijgt door een gebed te bidden voor Sint-Job (of een andere heilige). De kerk werd gebouwd in 1906 en het bord ziet er ook ongeveer van die periode uit.

Sorry, u maakt het wel heel bont. Aflaten kun je nergens "kopen". Aflaten "verdien" je door een goed werk te doen. Nog altijd kun je door een bezoek aan een heiligdom een aflaat "verdienen" (ga je naar Marialoop in West-Vlaanderen en doe je daar de voorgeschreven bedevaart in overeenstemming met de kerkelijke bepaling dan is er een aflaat voorzien). De huidige paus heeft zelfs voor bepaalde geestelijke oefeningen een aflaat toegekend. Maar "kopen"? Neen, totaal fout.

[Dimitri]

Oorspronkelijk geplaatst door Jaani_Dushman

Wat heeft conservativisme met katholicisme te maken?

Dan had de RKK midden 16e eeuw maar hardhandiger de uitwassen aanpakken. Luther was in z'n begindagen niet uit op een scheuring. Maar de paus was teveel verknocht aan zijn "onfeilbaarheid" en aan het geld van zijn aflaten...
Luther had op zeer veel punten gelijk in zijn kritiek op de RKK. Spijtig dat Rome er te weinig naar geluisterd heeft. Anders zou het protestantisme (met zijnbijna sektarisch karakter) nooit kans op slagen gehad hebben.

"Het" protestantisme bestaat niet. Er zijn stromingen, zoals het lutheranisme, die vrij veel op het katholicisme lijken. Andere, zoals de remonstranten, zijn zelfs nog opener dan de katholieken. Het gaat dus niet op om het protestantisme 'sektarisch' te noemen. Wat is trouwens je definitie van "sektarisch"? Volgens Van Dale is een sekte "een gesloten religieuze groepering met een sterke leider". Als er een ding is wat de meeste protestantse groeperingen nu net niet hebben, dan is het wel één sterke leider.

[ossaert]

Oorspronkelijk geplaatst door Jan van den Berghe

Dat is nu echt larie, hoor. De systematisering is al gebeurd door de scolastici (denken we maar aan de verschillende summa theologiae die in de middeleeuwen, waaronder die van de heilige Thomas van Aquino, het licht zagen).

Legalistische denken over de zonde? Bij mijn weten bestonden er al "zondenspiegels" in de middeleeuwen.

Met die leer heeft dit alles niets te maken. Dat er een betere pastoraal werd ontwikkeld sedert het optreden van Luther is wel waar, maar dat heeft niets met de leer (dogmatiek) te maken.

1. De katholieke theologen ondervonden in de 16de eeuw dat hun protestantse tegenstanders (op humanistische leest geschoeid) veel sterker en rationeler konden argumenteren en dat zij er met hun 'middeleeuwse' scholastieke denken nauwelijks tegen opgewassen waren. De nieuwe catechismus en de theologische punten van de contrareformatie, enfin: zowat de hele contrareformatie steunde op een rationalisering en een systematisering van de katholieke theologie, net om des te beter met de protestanten intellectueel te kunnen concurreren. Het katholicisme heeft, kortom, net als het protestantisme het renaicassancistische humanisme moeten omarmen om competetief te blijven.

2. Een gevolg van die rationalisering was dat een zeker legalisme doordrong in (niet over) de zondenleer: de onderverdeling van zonden in graden (doodzonden en verder), de 'juridische', 'Romeinsrechtelijke' benadering van het concept... etc. zijn allemaal toen ontstaan of gerationaliseerd.

[Dimitri]

Oorspronkelijk geplaatst door Jan van den Berghe

Ho! Ho! Ho! Dat is wel heel scherp door de bocht! Al ooit gehoord over het despotisch regime van Calvijn? En de overdraagzaamheid tegenover de remonstranten? Of hoe Luther mensen met andere inzichten aan de meedogenloze hand van de staat overleverde? Of hoe de wederdopers werden vervolgd door de andere protestanten en Menno en de zijnen werden behandeld?

De reformatoren waren even hard wat dat betreft als de RKK: wie een andere stem durfde te horen, werd vervolgd. Tot de dood toe!

Ik bedoelde eerder de lange termijn. In de godsdienstoorlogen en kort daarna was het onderlinge wantrouwen natuurlijk nog groot, maar door de Reformatie en het ontstaan van kerken onafhankelijk van Rome ontstond er geleidelijk aan wel meer religieuze vrijheid.

[ossaert]

Oorspronkelijk geplaatst door Jan van den Berghe

Sorry, u maakt het wel heel bont. Aflaten kun je nergens "kopen". Aflaten "verdien" je door een goed werk te doen. Nog altijd kun je door een bezoek aan een heiligdom een aflaat "verdienen" (ga je naar Marialoop in West-Vlaanderen en doe je daar de voorgeschreven bedevaart in overeenstemming met de kerkelijke bepaling dan is er een aflaat voorzien). De huidige paus heeft zelfs voor bepaalde geestelijke oefeningen een aflaat toegekend. Maar "kopen"? Neen, totaal fout.

Geen spijkers op laag water zoeken, Jan: dat 'kopen' heb ik duidelijk genuanceerd door de toevoeging 'heb ik me laten vertellen' en de andere voorbeelden liggen in de lijn van wat jij hier vertelt...

[C uit W]

Oorspronkelijk geplaatst door Hertog van Gelre

Ja hallo zeg Jan, ten eerste de stellingen, het waren er 95. Ik zie de RKK geen aflaatbrieven meer verkopen, u wel? Daarbij is Luthers theologie m.b.t. rechtvaardiging en vrije wil van grote invloed geweest binnen de RKK

Theologische geschriften genoeg die aantonen dat Luther (en trouwens ook het humanisme) hun invloed hebben gehad. Ik ben geen theoloog en ga me zeker niet storten in een gedetailleerde discussie.

Paus Benedictus XVI heeft al voor de derde keer tijdens zijn pontificaat beslist uitzonderlijke aflaten toe te kennen, nu naar aanleiding van de Werelddag van de zieke (11 februari).



Volgens een decreet, dat vrijdag door het Vaticaan werd gepubliceerd, kunnen gelovigen die gebiecht hebben en de mis bijwonen naar aanleiding van de Werelddag van de zieke van een volle aflaat genieten. Dat geldt ook voor hen die door hun werk bij de zieken verhinderd zijn de viering bij te wonen en voor de zieken zelf. Gelovigen die tussen 9 en 11 februari voor de zieken bidden krijgen gedeeltelijke aflaten.

Een "aflaat" is volgens de rooms-katholieke theologie de kwijtschelding van de tijdelijke straffen die men na de vergeving van de zonden nog zou moeten ondergaan, ofwel tijdens dit leven, ofwel in het vagevuur. Een "volle aflaat" is dan de volkomen kwijtschelding van alle tijdelijke straffen.

Het begrip "volle aflaat" onstond onder paus Urbanus II in 1095. Hij beloofde zo’n aflaat aan mensen die deelnamen aan de kruistocht. In de latere middeleeuwen gingen kerkelijke gezagsdragers de aflaat misbruiken als een handelszaak. De aflaatprediking werd een bron van inkomsten. Dat droeg in het begin van de zestiende eeuw bij tot het ontstaan van de Reformatie.

Het Tweede Vaticaanse Concilie (1962-1965) sprak de wens uit tot herziening, waaraan in 1967 door Paulus VI werd voldaan met de apostolische constitutie "Indulgentiarum doctrine" (Leer over de aflaten). De aflaat wordt hierin andermaal beschreven als een "kwijtschelding ten overstaan van God van de tijdelijke straf voor zonden die, wat betreft de schuld, al zijn uitgewist".

De praktijk van de aflaten was lange tijd in onbruik geraakt maar Johannes Paulus Paulus II nam de aflatenpraktijk weer op. Johannes Paulus II maakte er evenwel slechts uitzonderlijk van gebruik. Paus Benedictus XVI lijkt er echter frequenter gebruik van te maken. Sinds hij op 19 april tot paus verkozen werd kende hij al aflaten toe naar aanleiding van de Wereldjongerendagen (16-21 augustus) en naar aanleiding van de veertigste verjaardag van het einde van het Tweede Vaticaanse Concilie (1962-1965).

[Jan van den Berghe]

Oorspronkelijk geplaatst door ossaert

1. De katholieke theologen ondervonden in de 16de eeuw dat hun protestantse tegenstanders (op humanistische leest geschoeid) veel sterker en rationeler konden argumenteren en dat zij er met hun 'middeleeuwse' scholastieke denken nauwelijks tegen opgewassen waren. De nieuwe catechismus en de theologische punten van de contrareformatie, enfin: zowat de hele contrareformatie steunde op een rationalisering en een systematisering van de katholieke theologie, net om des te beter met de protestanten intellectueel te kunnen concurreren. Het katholicisme heeft, kortom, net als het protestantisme het renaicassancistische humanisme moeten omarmen om competetief te blijven.

Ik volg je echt niet in deze heel subjectieve en zelfs onjuiste benadering van de feiten. De systematisering en rationalisering was al lang gebeurd door de komst van de scolastici. Met de komst van de reformatoren krijgen we wel een typisch verschijnsel in de katholieke theologie, nl. de polemische geschriften die veel sterker worden uitgebouwd dan voorheen. Dit heeft echter niets te maken met een of andere verandering van leer waarover eerder werd gesproken.

De catechismus is gewoon een pastoraal instrument dat de leer in vraag- en antwoordvorm presenteert. Ook dat was eigenlijk niet nieuw. In de middeleeuwen al vinden we dergelijke vraag- en antwoordformulieren. Nu gebeurt dat echter systematischer en ook van bovenaf. Er komt één catechismus, daar waar er vroeger allerlei geloofsformulieren in omloop waren, elk met een eigen verwoording en klemtonen.

Ik zou toch wel eens een concreet voorbeeld willen krijgen van een dergelijk " renaicassancistische humanisme" dat na Luther in de katholieke theologie zou zijn binnengedrongen en dat er voorheen niet was. Even een duidelijk voorbeeld dus?

[Jan van den Berghe]

Oorspronkelijk geplaatst door ossaert

2. Een gevolg van die rationalisering was dat een zeker legalisme doordrong in (niet over) de zondenleer: de onderverdeling van zonden in graden (doodzonden en verder), de 'juridische', 'Romeinsrechtelijke' benadering van het concept... etc. zijn allemaal toen ontstaan of gerationaliseerd.

Ook dat is niet juist. Zoals al eerder gezegd bestaan er al sedert de middeleeuwen zondespiegels waarbij men een onderscheid maakt tussen te vergeven en niet te vergeven zonden, tussen zware en lichte, enzovoort. Dit bestond zelfs als in de Kerk in de Oudheid, alhoewel het onderscheid daar nog heel rudimentair was.

Ze zijn toen NIET ontstaan dus. Ongetwijfeld werd er nu een duidelijk onderscheid vastgelegd vanuit Rome, daar waar men in de middeleeuwen dat aan iedere plaatselijke Kerk overliet. Alhoewel, er toen ook al een paar zonden waren waarvan vergeving alleen door de paus kon worden geschonken.

[Jan van den Berghe]

Oorspronkelijk geplaatst door Dimitri

Ik bedoelde eerder de lange termijn. In de godsdienstoorlogen en kort daarna was het onderlinge wantrouwen natuurlijk nog groot, maar door de Reformatie en het ontstaan van kerken onafhankelijk van Rome ontstond er geleidelijk aan wel meer religieuze vrijheid.

Op heeeel lange termijn is dat dan wel. Die vrijheid bestond niet in de tijd van de reformatie en al evenmin vele honderden jaren nadien. In meerdere protestantse landen was er geen enkele godsdienstvrijheid en was de plaatselijke protestantse Kerk de enige staatskerk.

[Jaani_Dushman]

Oorspronkelijk geplaatst door Jan van den Berghe

In die tijd bestond het dogma van de onfeilbaarheid nog niet. Wel is het juist dat de toenmalige pausen zich weinig of niet bezig hielden met geestelijke zaken, maar zich eerder onledig hielden met oorlog voeren, drinken, vrouwen neuken (nogal platvloers gezegd, maar het was nu eenmaal zo), pronken met mooie kleren en bouwwerken...

OK, misschien was het toen nog niet in een dogma gegoten. Maar het was wel zo dat behalve de Bijbel ook de pauselijke uitspraken als "bron van Waarheid" bestempeld werden. Wat dan nog eens bevestigd werd in het Concilie van Trente.

Oorspronkelijk geplaatst door Jan van den Berghe

Daarom kunnen we zeggen, naar wat een Franse geschiedkundige ooit eens schreef, dat Luther gewoon het ei heeft uitgebroed die de Kerk zelf gelegd heeft. Daar zit veel waarheid in.

Een variatie op de uitspraak "Luther heeft gewoon het ei uitgebroed dat Erasmus gelegd heeft"?

[Jan van den Berghe]

Oorspronkelijk geplaatst door Jaani_Dushman

OK, misschien was het toen nog niet in een dogma gegoten. Maar het was wel zo dat behalve de Bijbel ook de pauselijke uitspraken als "bron van Waarheid" bestempeld werden. Wat dan nog eens bevestigd werd in het Concilie van Trente.

Neen, dat staat niet in het Concilie van Trente (heeft u ooit de besluiten van het Concilie gelezen of de Grote Catechismus van Trente???). Wel staat er dat wanneer de paus een uitspraak doet over het geloof en hij dit in de lijn doet van het gewoon "magisterium" van de Kerk (d.i. wat de Kerk in haar geheel altijd heeft geleerd) die uitspraak onfeilbaar is. De pauselijke uitspraken zijn niet in se en door zichzelf onfeilbaar. Dat heeft men in de middeleeuwen nooit geloofd. Vandaar ook dat er meerdere pausen als ketters verder verklaard.

Volgens het Concilie van Trente zijn er twee bronnen van het geloof: de bijbel en de traditie. Dit laatste is het geheel van geschreven en ongeschreven overgeleverde geloofsartikelen (later komt het woord "dogma" in zwang) alsook de liturgische praktijken. Want volgens Trente is liturgie en dogma met elkaar verweven.

[van Maerlant]

Ik weet niet meer zoveel van het Concilie van Trente, maar ik geloof dat je gelijk hebt, Jan. Ook brieven en uitspraken van vorige pausen en bisschoppen moesten als volwaardige geloofsregels beschouwd worden.

[Jaani_Dushman]

Oorspronkelijk geplaatst door Jan van den Berghe

Volgens het Concilie van Trente zijn er twee bronnen van het geloof: de bijbel en de traditie. Dit laatste is het geheel van geschreven en ongeschreven overgeleverde geloofsartikelen (later komt het woord "dogma" in zwang) alsook de liturgische praktijken.

Redeneer voort... Van wie komen die beslissingen van geloofsartikelen, liturgische praktijken,enz...?
"Traditie" was gewoon een verbloemende manier van zeggen dat de Bijbel en de kerkelijke instanties (en dus de paus) een bron van waraheid.

[ossaert]

Oorspronkelijk geplaatst door Jan van den Berghe

Ik volg je echt niet in deze heel subjectieve en zelfs onjuiste benadering van de feiten. De systematisering en rationalisering was al lang gebeurd door de komst van de scolastici. Met de komst van de reformatoren krijgen we wel een typisch verschijnsel in de katholieke theologie, nl. de polemische geschriften die veel sterker worden uitgebouwd dan voorheen. Dit heeft echter niets te maken met een of andere verandering van leer waarover eerder werd gesproken.

De catechismus is gewoon een pastoraal instrument dat de leer in vraag- en antwoordvorm presenteert. Ook dat was eigenlijk niet nieuw. In de middeleeuwen al vinden we dergelijke vraag- en antwoordformulieren. Nu gebeurt dat echter systematischer en ook van bovenaf. Er komt één catechismus, daar waar er vroeger allerlei geloofsformulieren in omloop waren, elk met een eigen verwoording en klemtonen.

Ik zou toch wel eens een concreet voorbeeld willen krijgen van een dergelijk " renaicassancistische humanisme" dat na Luther in de katholieke theologie zou zijn binnengedrongen en dat er voorheen niet was. Even een duidelijk voorbeeld dus?

De protestantse theologieën waren volledig getekend door een humanistische en rationele benadering van de theologie. Om daarmee in discussie te kunnen treden, werd de katholieke leer gerationaliseerd en gesystematiseerd; dat betekent dus niet, zoals jij hier lijkt te lezen, dat de theologie op de schop werd genomen of dat er aan nieuwlichterij werd gedaan. Wat ik met 'rationaliseren' en 'systematiseren' bedoel, is dat de katholieke theologen toen over de katholieke leer hebben herdacht, afgebakend, geconcretiseerd en waar nodig uitgezuiverd of aangevuld. Op elk punt waar het protestantisme uitspraken deed, moesten de katholieke theologen een duidelijk, rationeel antwoord formuleren: definities opstellen, logische argumenten opmaken, zwakke punten versterken, de gaten dichten en waar nodig in het offensief gaan door de zwakheden (ketterijen, logisch, historisch) bij de tegenstander aan te duiden. Dat was concretiseren en rationaliseren. Een voorbeeld? Trente heeft onder meer de transsubstantiatieleer bevestigd en geherformuleerd, tegen de aanvallen van Luther e.a. in, het Vagevuur werd bevestigd en onderbouwd, de liturgie werd opnieuw op scherp gesteld... De weerslag daarvan kwam ook in de nieuwe catechismus terecht, waarin de gelovigen de hernieuwde geloofsleer (contra-reformatie) konden terugvinden: die nieuwe catechismus ademde volledig de gerationaliseerde sfeer van de contrareformatie.

Ook in de zondeleer vond een dergelijke rationalisatie en systematisering plaats, die de oude ideeën opnieuw formuleerde, bevestigde en in een duidelijke, rationele vorm goot. De idee van legalisme komt vooral voor bij de latere critici, die deze zondenleer onder meer verweten als een wetboek geschreven te zijn, met opsomming van de diverse categorieën, 'straffen', penitenties... etc... Daarnaast werd ook de daarvoor typische casuïstiek gelaakt, namelijk dat je, bij wijze van spreken, kon opzoeken wat je kon riskeren door vlees te eten op een vrijdag, terwijl je ondertussen aan je wulpse buurvrouw dacht en net 20 fr. uit de portefeuille van je moeder had gepikt...