Is "individualisme" haalbaar of wenselijk?

[Jonas De muynck]

Dat is de vraag naar de betekenis van "individualiteit". Het woord individualiteit slaat op "onverdeeld zijn" (letterlijk vertaald: niet-verdeeld, in-dividu). Maar wat wil dat nu zeggen "onverdeeld zijn"? Het slaat misschien op de eenheid die in het individu besloten ligt, de eenheid die hij verliest vanaf de geboorte of vanaf zijn intrede in de “subsystemen”. De Duitse socioloog Max Weber had het al over deze subsystemen en stelde onomwonden dat we moeten uitgaan van drie verschillende fenomenen:



1) Doelen: die zijn steeds verschillend, er zijn veel verschillende doelen.

2) Middelen: die zijn vanzelfsprekend verbonden met de doelen die gesteld worden, want ze dienen om ze verwezenlijken.

3) Gevolgen: Die zullen uiteindelijk moeten afgewogen worden tegenover het gestelde doelen.



Elk subsysteem, de maatschappij, het gezin, het bedrijf, de school, het onderwijs is een subsysteem dat zich dus op basis van de bovenstaande fenomenen van anderen weet te onderscheiden. Dit onderscheid zorgt ervoor dat het individu “verdeeld” wordt, hij functioneert namelijk binnen verschillende subsystemen die intrinsiek conflictueus van aard zijn aangezien ze verschillende doelen, middelen en gevolgen hebben. Ze botsen dus met elkaar, maar moeten uiteindelijk een soort evenwicht vinden om de noodzakelijke stabiliteit van de mogelijkheid tot het stellen van doelen, het verwerven van middelen en het beschouwen van gevolgen te realiseren. We moeten dus compromissen sluiten, iemand die zich daar niet van bewust is, kan maar beter als heremiet gaan leven. Individualiteit is dus onbestaande en een doel dat in onze samenleving wordt aangeprezen en zogezegd gewaardeerd, maar het is een spook dat niet kan functioneren of bestaan. We moeten die “verdeeldheid” accepteren en ermee leven, maar anderzijds ons behoeden voor het soelaas van het begrip “de mens” dat ons dan zou kunnen uitdrukken. Die verdeeldheid zal niet uitmonden in schizofrenie (die aanleiding geeft tot een vlucht in een nieuwe overkoepeling zijnde “ik ben een mens”) slechts onder voorwaarde dat we uitgaan van een scheppend niets dat onder de verdeelde individualiteit ten grondslag ligt.

We zijn dus geen “in-dividuen” meer, we zijn verdeeld over verschillende persoonlijkheden en finaliteiten. Om die te kunnen realiseren, moeten we echter één overkoepelend concept vinden, dat we bijvoorbeeld als “mens” kunnen omschrijven.

Eenheid in de verscheidenheid zeg maar. Dit concept moet dus de status quo realiseren, moet dus het voortbestaan van de subsystemen garanderen die ons van onszelf vervreemden (ze verdelen ons immers). Want wat zegt dat woord “mens” eigenlijk, welke functie heeft het?De afgelopen jaren ben ik steeds meer gaan beseffen dat “geschiedenis” of “tijd” in de zin van “geheugen”, eigenlijk een ziekte is. Enkel wetmatigheden achter de cyclus van leven en dood, maakt de dood “an sich” dragelijk. In die zin is “tijd” dus een ziekte, omdat we er steeds in opzoek gaan naar wetmatigheden. In die zin is “het verstand” of “de rede” geen bron van kennis van “het geheel”, maar slechts van die aspecten die we in een breder perspectief kunnen plaatsen, die we dus “historisch” kunnen kaderen.

Het past allemaal in het “epos” dat “de geschiedenis” voor vele mensen moet zijn, een pelgrimstocht van gelijkgezinden die samen het einde van de geschiedenis tegemoet treden. Dat is de band die we met het verleden smeden opdat ze ook tussen ons en de toekomst gesmeed zou worden. Zonder die band, zonder die ongeschreven wet, zakt ons zijn-in-deze-wereld in elkaar onder het gewicht van haar sterfelijke individualiteit. Althans zo wordt het binnen onze cultuur opgevat en beleefd. Denk maar het belang dat mensen hechten aan "erfgoed"...